Internationaal publiekrecht lesnota's.docx

``` De studiehandleiding voor Internationaal Publiekrecht is bedoeld om studenten een diepgaand inzicht te geven in de werking, de bronnen, de subjecten en de toepassing van het internationaal publiekrecht. Het document benadrukt de dynamische en vaak politiek geladen aard van het internationaal recht, en de rol ervan als instrument in internationale betrekkingen. ## Inleiding tot Internationaal Publiekrecht Internationaal publiekrecht (IPR) is een dynamisch rechtsgebied dat voortdurend in beweging is en dat de relaties tussen staten en andere internationale actoren reguleert. Ondanks perioden van scepsis en kritiek, blijft het een essentieel instrument voor internationale samenwerking, stabiliteit en de bescherming van fundamentele waarden. ### De relevantie van internationaal recht in de hedendaagse wereld De actualiteit toont aan dat internationaal recht meer dan ooit relevant is. Conflicten en mondiale uitdagingen zoals klimaatverandering, pandemieën en internationale misdaden onderstrepen de noodzaak van een gereguleerde internationale orde. > **Tip:** Bestudeer de hedendaagse casussen en de rol van internationaal recht daarin om de stof beter te begrijpen en toe te passen. ### De evolutie van internationaal recht IPR is geen statisch geheel, maar een proces dat zich voortdurend ontwikkelt. De nadruk ligt niet enkel op de normen, maar ook op de processen, het discours en de technieken die de evolutie van het recht sturen. ## De componenten van internationaal recht Internationaal recht kan worden geanalyseerd vanuit verschillende invalshoeken: normen, processen, discours, en techniek. ### Normen in het internationaal recht De normen van internationaal recht zijn onder te verdelen in: * **Recht van samenleving (coëxistentie):** Oude normen die gericht zijn op vreedzame coëxistentie tussen soevereine staten, zoals het verbod op het gebruik van geweld. Dit domein heeft het momenteel moeilijk. * **Recht van samenwerking (coöperatie):** Normen die gericht zijn op internationale samenwerking via internationale organisaties, zoals de WHO. Ook dit domein staat onder druk. Fundamentele waarden die met deze normen gepaard gaan, zijn gelijkheid, stabiliteit (rechtszekerheid) en menselijkheid. ### Processen in het internationaal recht Processen omvatten de ontwikkeling en de verwerkelijking van het recht, waaronder internationaal procesrecht. Deze dynamiek is cruciaal voor het begrijpen van het evoluerende karakter van IPR. ### Discours en taal IPR functioneert als een gemeenschappelijke taal die communicatie tussen staten, zelfs vijanden, mogelijk maakt. Kwalificaties, zoals "terrorist" of "vrijheidsstrijder", zijn politiek geladen en kunnen een subjectief element introduceren in de benoeming van de realiteit. Dit discours kan ook leiden tot "legal imagination", waarbij nieuwe concepten de ontwikkeling van het recht bepalen. Argumentatie, zoals die van Netanyahu in zijn VN-toespraak, is een poging om gedachten uit te wisselen op basis van erkende principes. ### Techniek in het internationaal recht De kern van internationaal recht ligt in de techniek, die creatie en argumentatie omvat. Het wordt vaak vergeleken met biljarten: het rekening houden met diverse factoren om een doel te bereiken, in tegenstelling tot het directe boogschieten. ## De huidige uitdagingen en perspectieven voor internationaal recht Recente gebeurtenissen en analyses tonen de fragiliteit en de uitdagingen waarmee het internationaal recht wordt geconfronteerd. ### Recente bijdragen over de toekomst van internationaal recht * **E. Benvenisti:** Pleit voor het documenteren en bewaren van internationaal recht, als een referentie voor toekomstige generaties. * **Ph. Webb & L. Kim:** Bieden zes gezichtspunten op de toekomst van internationaal recht, variërend van verdediging tot radicale hervorming. * **M. Goldmann:** Analyseert het "boomerang effect" en contrasteert universalistische en soevereinistische visies, waarbij hij de voorkeur geeft aan de eerste voor de rechtszekerheid en gelijkheid. Hij benadrukt de wisselwerking tussen de internationale en interne rechtsorde. * **M. Milanovic:** Schetst een dystopisch beeld van internationaal recht en benadrukt de noodzaak om eerst de democratie en rechtsstaat te redden. ### Het Europese perspectief: Redden of laten gaan? Europese staten hebben er belang bij het internationaal recht te handhaven zoals het gekend is, vanwege de principes van gelijkheid, rechtszekerheid en menselijkheid die het incorporeert. De Europese positie is om het "lichaam" van het internationaal recht te redden. ### Vitale organen: De kern van het internationaal recht Vanuit een juridisch perspectief worden oftewel de interne structuur (bv. *ius cogens*) oftewel de basisregels van coëxistentie (bv. verbod op geweld) als vitaal beschouwd. Er is echter ook een debat over de rol van democratie, rechtsstaat en mensenrechten, waarbij sommigen stellen dat het gebrek aan democratie de oorzaak is van de schendingen van IPR. ## Bronnen van internationaal recht De bronnen van internationaal recht, zoals bepaald in Artikel 38 van het Statuut van het IGH, omvatten verdragen, internationaal gewoonterecht, algemene rechtsbeginselen, en rechtspraak en rechtsleer. Naast deze formele bronnen worden ook methoden als *soft law* en standaarden gebruikt. ### Hiërarchie van bronnen Er is weinig hiërarchie tussen de bronnen, met een primair/subsidiair onderscheid tussen materiële bronnen en rechtspraak/rechtsleer. *Jus cogens* en Artikel 103 van het VN-Handvest bieden echter een vorm van superioriteit. Tussen verdragen en gewoonterecht bestaat geen hiërarchie, maar verdragen bieden meer precisie en zekerheid. ### Gewoonterecht Gewoonterecht wordt geïdentificeerd door de twee constitutieve bestanddelen: een algemene praktijk (*usus*) en rechtsovertuiging (*opinio iuris sive necessitatis*). * **Praktijk en verantwoording:** De Nicaragua-zaak van het IGH benadrukt dat staatsgedrag in het algemeen met de regel in overeenstemming moet zijn, en dat inconsistent gedrag als schending moet worden behandeld. Beroep doen op uitzonderingen bevestigt de regel. * **Inductie versus deductie:** Gewoonterecht wordt geïdentificeerd via een inductief proces (analyse van praktijk), niet via deductie uit algemene beginselen. De Gulf of Maine-zaak illustreert dit. * **Creatie van gewoonte:** Gewoonte kan veranderen door afwijkende praktijk en wordt gecreëerd in multilaterale fora, zoals de Algemene Vergadering van de VN. Codificatie door de ILC versnelt dit proces, maar kan leiden tot minder soepelheid. * **Het stilzwijgen:** Passiviteit van staten kan een rol spelen in de ontwikkeling van IPR, vooral in het licht van codificatie en de interactie met andere bronnen. ### Verdragen Verdragenrecht, geregeld door de Weense Conventies, dient de rechtszekerheid, evolutie en billijkheid. * **Interpretatie:** Verdragen worden te goeder trouw, volgens de gewone betekenis, in context en in het licht van hun voorwerp en doel geïnterpreteerd (Art. 31 WVC). Latere overeenkomsten en praktijken (Art. 31.3 WVC) en systemische interpretatie (Art. 31.3.c WVC) zijn ook relevant. Evolutieve interpretatie wordt algemeen aanvaard, ook al staat ze niet expliciet in de Conventie. * **Coëxistentie van verdragen:** Bij conflicten tussen verdragen regelt Art. 30 WVC de prioriteit (lex posterior, partiële toepassing). *Lex specialis* kan ook een rol spelen. * **Wijziging, nietigheid en beëindiging:** Art. 41 WVC regelt amendering tussen specifieke partijen, met inachtneming van de aard van het verdrag (integraal, interdependent, wederkerig). Nietigheid (Art. 52 WVC) en beëindiging (Art. 62 WVC - *rebus sic stantibus*) zijn uitzonderingen. ### Eenzijdige rechtshandelingen Eenzijdige rechtshandelingen van staten, zoals beloftes, kunnen bindende gevolgen hebben indien ze duidelijk en specifiek zijn, door bevoegde autoriteiten zijn verricht en in de context worden gezien. De Nuclear Test Cases illustreren dit. ### Handelingen van internationale organisaties Handelingen van IO's kunnen bindend zijn (bv. Art. 25 VN-Handvest) of bijdragen aan de vorming van gewoonterecht. Afgeleid verdragsrecht en de beslissingen van COP's zijn hier ook relevant. ### Algemene rechtsbeginselen Algemene rechtsbeginselen, zoals goede trouw en *estoppel*, vullen leemtes in het recht aan en ronden de harde kanten af. Ze zijn echter ook onderwerp van debat inzake hun interpretatie en toepassing. ### Soft Law *Soft law* omvat niet-bindende regels die effectief kunnen zijn door hun precisie, controleerbaarheid en de procedures die ermee gepaard gaan. Het kan hard law aanvullen en de interpretatie ervan beïnvloeden. ## Subjecten van internationaal recht Subjecten van internationaal recht zijn dragers van rechten en verplichtingen. De belangrijkste subjecten zijn staten, internationale organisaties, volkeren en individuen. ### Staten De staat wordt gekenmerkt door een territorium, permanente bevolking, regering en soevereiniteit (Montevideo-criteria). Erkenning van staten is voornamelijk declaratoir, maar kan constitutief zijn voor de integratie in de statengemeenschap. Functionele erkenning, zoals door het Internationaal Strafhof ten aanzien van Palestina, is ook mogelijk. * **Decolonisatie en statenopvolging:** Het recht op zelfbeschikking en het principe van *uti possidetis juris* zijn cruciaal in decontext van dekolonisatie. Statenopvolging kent diverse vormen (opsplitsing, afscheiding, vereniging, overdracht). * **Territorium:** Het territorium is een essentieel bestanddeel van de staat. Kleinere eilandstaten worden geconfronteerd met uitdagingen door zeespiegelstijging. ### Internationale organisaties IO's, opgericht door rechtshandelingen (meestal verdragen), hebben rechtspersoonlijkheid en impliciete bevoegdheden om hun taken te vervullen. Hun werking en verantwoordelijkheid zijn complex. ### Volkeren en individuen Volkeren hebben recht op zelfbeschikking, wat een *ius cogens*-norm is geworden. Individuen worden steeds meer erkend als subjecten, vooral via mensenrechten. Toekomstige generaties en het milieu worden ook steeds meer erkend als belanghebbenden, hoewel nog niet als volwaardige subjecten. ## Aansprakelijkheid in het internationaal recht Aansprakelijkheid regelt de gevolgen van een onrechtmatige daad. ### Staatsaansprakelijkheid De onrechtmatige daad vereist een schending van een internationale verplichting, die toerekenbaar is aan de staat en niet gerechtvaardigd is. Toerekening geldt voor organen van de staat, personen die overheidsgezag uitoefenen, en gedragingen die onder staatscontrole staan of in afwezigheid van officiële overheden plaatsvinden. Aansprakelijkheid voor de daden van opstandsbewegingen is afhankelijk van de overname van de macht. * **Schending:** Een inspanningsverbintenis wordt pas geschonden als de te voorkomen gebeurtenis plaatsvindt. Staten mogen zich niet verschuilen achter anderen om hun verplichtingen te ontlopen. * **Verschoningsgronden:** Instemming, zelfverdediging, tegenmaatregelen, overmacht (*force majeure*), noodtoestand (*distress*, *necessity*) kunnen een schending rechtvaardigen, behalve als deze in strijd is met *ius cogens*. * **Gevolgen:** Gevolgen omvatten stopzetting van de schending, garanties van niet-herhaling, herstel (in natura of schadevergoeding) en genoegdoening. Bij schendingen van *ius cogens* hebben derde staten verplichtingen tot niet-erkenning en niet-ondersteuning. ### Aansprakelijkheid van internationale organisaties IO's kunnen aansprakelijk zijn, hoewel hun immuniteit de handhaving bemoeilijkt. ## Jurisdictie en immuniteiten Jurisdictie is de bevoegdheid van een staat om gezag uit te oefenen, gebaseerd op aanknopingsfactoren. * **Aanknopingsfactoren:** Territoriaal, persoonlijk (actief en passief), effecten, universeel en beschermingsbeginsel worden gebruikt. De kwaliteit van deze factoren is contextafhankelijk. * **Immuniteit:** Staten en hun vertegenwoordigers genieten immuniteit, zowel van rechtsmacht (*ius imperii*) als van uitvoering. Dit is gebaseerd op soevereine gelijkheid en functionaliteit. Immuniteit is echter niet absoluut en kent uitzonderingen. * **Diplomatieke immuniteit:** Diplomaten genieten uitgebreide immuniteit en onschendbaarheid, geregeld door de Conventie van Wenen inzake Diplomatieke Betrekkingen. Deze immuniteit strekt zich beperkt uit tot familieleden en geldt in transit. * **Internationale organisaties:** IO's genieten doorgaans absolute immuniteit, gerechtvaardigd door functionaliteit en gelijkheid van lidstaten. ## Geschillenbeslechting Internationaal recht voorziet in vreedzame geschillenbeslechting, met zowel niet-jurisdictionele (onderhandelingen, bemiddeling, conciliatie) als jurisdictionele (gerechtelijke procedures, arbitrage) middelen. * **Internationale rechtbanken:** Het Internationaal Gerechtshof (IGH) en andere tribunalen spelen een rol bij waarheidsvinding en het "krijgen van de juiste termen" in onderhandelingen. Hun effectiviteit is echter beperkt door de noodzaak van instemming en het gebrek aan afdwingingsmechanismen. * **Klimaatverandering:** De complexe causaliteit van klimaatverandering maakt aansprakelijkheid moeilijk, maar het principe van *due diligence* en de analyse van de bijdrage van staten zijn cruciaal. Het akkoord van Parijs probeert via *nationally determined contributions* de klimaatcrisis aan te pakken. * **Internationaal humanitair recht en strafrecht:** Deze rechtsgebieden regelen de beperkingen op het gebruik van geweld in gewapende conflicten en de bestraffing van internationale misdaden. Het Internationaal Strafhof (ICC) heeft bevoegdheid voor oorlogsmisdaden, misdaden tegen de mensheid en genocide, complementair aan nationale rechtbanken. ## Internationale vrede en veiligheid Het Handvest van de VN verbiedt het gebruik van geweld (Art. 2 ), met uitzonderingen zoals zelfverdediging (Art. 51). De Veiligheidsraad heeft de primaire verantwoordelijkheid voor de handhaving van vrede en veiligheid, met de mogelijkheid bindende besluiten te nemen krachtens Hoofdstuk VII. De interpretatie en toepassing van deze bepalingen hebben zich in de praktijk aanzienlijk ontwikkeld [4](#page=4). ## Bescherming van het individu Individuen worden steeds meer erkend als subjecten van internationaal recht, vooral via mensenrechten en de strijd tegen internationale misdaden. Preventie en repressie zijn beide essentieel voor de effectieve toepassing van deze normen. ## Milieubescherming Het internationaal milieurecht, gebaseerd op gewoonterecht (*due diligence*) en verdragen (bv. UNFCCC, Akkoord van Parijs), beoogt de bescherming van het milieu en het klimaat. Belangrijke principes zijn *common but differentiated responsibilities* en het voorzorgsbeginsel. De handhaving en aansprakelijkheid voor milieuschade blijven echter complexe uitdagingen. ## Economische betrekkingen Internationaal economisch recht reguleert handels-, investerings- en ontwikkelingsrelaties, met als doel protectionisme te bestrijden en economische ontwikkeling te bevorderen. Het investeringsrecht, met name via arbitrage, biedt bescherming aan investeerders, maar staat ook bloot aan kritiek inzake onafhankelijkheid en transparantie. --- **Veelvoorkomende fouten om te vermijden:** * **Onjuiste toepassing van juridische concepten:** Zorg ervoor dat je de juiste juridische termen en concepten correct toepast in je antwoorden. * **Gebrek aan structuur:** Organiseer je antwoorden logisch, met duidelijke inleidingen, kernargumenten en conclusies. * **Onvoldoende onderbouwing:** Baseer je antwoorden op de leerstof, de jurisprudentie en de relevante verdragen. * **Verwarring tussen internationale en nationale rechtsordes:** Begrijp de specifieke kenmerken en grenzen van internationaal recht ten opzichte van nationaal recht. * **Onderschatting van de politieke dimensie:** Internationaal recht opereert in een politieke context; houd rekening met de belangen en machtsverhoudingen van staten. * **Onjuiste interpretatie van jurisprudentie:** Analyseer de uitspraken van internationale hoven en tribunalen nauwkeurig en identificeer de kernoverwegingen. * **Verwaarlozing van *soft law*:** Hoewel niet bindend, kan *soft law* significant zijn voor de ontwikkeling van het recht. * **Onjuiste toepassing van immuniteitsregels:** Begrijp de verschillende soorten immuniteit en hun beperkingen. * **Niet beantwoorden van de specifieke vraag:** Lees casusvragen en open vragen zorgvuldig en beantwoord precies wat er gevraagd wordt. --- **Examen:** * **Deel 1: Meerkeuzevragen:** Een derde van de punten, test de basiskennis over alle hoofdstukken. Focus op de kernconcepten. * **Deel 2: Open Vraag:** Een derde van de punten, vereist een analytische benadering, waarbij de bronnen van IPR en hun geschiktheid voor de klimaatcrisis centraal staan. Structuur is hierbij essentieel. * **Deel 3: Casus:** Een derde van de punten, test de toepassing van de leerstof op een feitelijk scenario. Identificeer de juridische problemen en bespreek de mogelijke reacties van de cliënt, waarbij je rekening houdt met de nuances van het internationaal recht. --- **Belangrijke Aandachtspunten voor het Examen:** * **Bronnen van Internationaal Recht:** Begrijp de totstandkoming en onderlinge relatie van verdragen, gewoonterecht en algemene rechtsbeginselen. * **Klimaatcrisis en IPR:** Analyseer hoe de bestaande bronnen van IPR de klimaatcrisis kunnen aanpakken, met aandacht voor de beperkingen en de rol van *due diligence* en *common but differentiated responsibilities*. * **Casusvragen:** Oefen met het identificeren van de juridische problemen in complexe scenario's en het formuleren van passende antwoorden vanuit het perspectief van internationaal recht. Let op de specifieke vragen die gesteld worden en de rol van verschillende bronnen en principes. * **Immuniteiten:** Wees alert op de nuances van staats- en diplomatieke immuniteit, inclusief de uitzonderingen en de gevolgen van tegenvorderingen. * **Subjecten van IPR:** Begrijp de rol en de rechten/plichten van staten, IO's, volkeren en individuen. * **Vrede en Veiligheid:** Ken de rol van het VN-Handvest, de Veiligheidsraad en het verbod op geweld. Dit studiemateriaal dient als leidraad. Een grondige bestudering van de slides, de aanbevolen literatuur en de opnames van de colleges is essentieel voor een succesvolle voorbereiding op het examen. ```

## Woordenlijst | Term | Definitie | |---|---| | Ius cogens | Dwingend internationaal recht dat niet kan worden afgeweken, fundamentele beginselen van internationaal publiekrecht die worden erkend als essentieel voor de internationale rechtsorde, zoals het verbod op genocide en foltering. | | Erga omnes | Verplichtingen die gericht zijn tot de internationale gemeenschap als geheel, waarbij elke staat een juridisch belang heeft bij de bescherming ervan, ongeacht of hij direct geraakt wordt door de schending. | | Soevereine gelijkheid | Het principe in het internationaal recht dat stelt dat alle staten juridisch gelijk zijn, ongeacht hun grootte, macht of economische capaciteit, en dat elke staat het exclusieve recht heeft op zijn eigen grondgebied te heersen. | | Soft law | Niet-bindende rechtsregels, zoals resoluties van internationale organisaties of politieke verklaringen, die weliswaar geen juridische afdwingbaarheid hebben, maar wel invloed kunnen uitoefenen op de ontwikkeling van bindend recht en op het gedrag van staten. | | Jurisdictie | De bevoegdheid van een staat om zijn wetgeving en rechtspraak uit te oefenen over personen, goederen of feiten, gebaseerd op aanknopingsfactoren zoals territorium, nationaliteit of het effect dat een handeling heeft op de staat. | | Immuniteit | Een juridische bescherming die een staat of zijn vertegenwoordigers verleent tegen de uitoefening van jurisdictie door een andere staat, gebaseerd op het principe van soevereine gelijkheid en de functionaliteit van de functie. | | Due diligence | De inspanningsverbintenis van een staat om te voorkomen dat activiteiten binnen zijn rechtsmacht of controle schade toebrengen aan andere staten of aan gebieden buiten nationale jurisdictie, zoals het milieu of het klimaat. | | Verdragenrecht | Het rechtsgebied dat de totstandkoming, interpretatie, wijziging, beëindiging en gevolgen van internationale overeenkomsten tussen staten regelt, zoals vastgelegd in het Verdrag van Wenen inzake Verdragenrecht. | | Gewoonterecht | Een bron van internationaal recht die ontstaat uit een consistente en algemene praktijk van staten, die wordt aanvaard als rechtsovertuiging (opinio iuris), en die zowel bindend is voor alle staten als kan worden gewijzigd door nieuwe praktijken. |