URUK_SAMENVATTING_BAKERJAMECIA_DECLOEDTIME.pdf

# Situering en geschiedenis van Uruk Dit onderwerp plaatst Uruk geografisch en chronologisch binnen Mesopotamië, en schetst de ontwikkeling van de stad en de geschiedenis van haar archeologische ontdekking en recent onderzoek [2](#page=2) [3](#page=3). ### 1.1 Chronologische plaatsing Uruk ontstond en ontwikkelde zich tijdens de Urukperiode, een sleutelfase in de Mesopotamische geschiedenis die het begin van stedelijke beschaving markeert. Deze periode wordt doorgaans onderverdeeld in drie fasen [3](#page=3): * Vroeg-Uruk (ca. 4100–3800 v.Chr.) [3](#page=3). * Midden-Uruk (ca. 3800–3300 v.Chr.) [3](#page=3). * Laat-Uruk (ca. 3300 –3000 v.Chr.) [3](#page=3). De Urukperiode luidde de opkomst van de Sumerische beschaving in, met Uruk als haar centrale centrum. In de eerste fase verschenen grote stedelijke centra en begon de expansie naar omliggende gebieden. De tweede fase zag de stabilisatie van het systeem met de opkomst van steden, staatsstructuren en administratieve boekhouding, waaruit uiteindelijk het schrift voortkwam. Tijdens de laatste fase bereikte het schrift zijn volledige vorm en namen regionale verschillen weer toe [3](#page=3). ### 1.2 Geografische ligging Uruk, nu bekend als Warka, bevond zich in het zuidelijke deel van Mesopotamië, strategisch gelegen tussen Babylon en Ur, in het hedendaagse Irak. De stad was gebouwd op een vruchtbare alluviale vlakte aan de zuidelijke oever van de Eufraat. In vroegere tijden werd deze vlakte direct bevloeid door een zijarm van de rivier [3](#page=3). > **Tip:** De vruchtbare alluviale ligging aan de Eufraat was cruciaal voor de ontwikkeling van Uruk door ideale omstandigheden te bieden voor landbouw en veeteelt, wat een snelle demografische groei mogelijk maakte [3](#page=3). ### 2. Opgravingsgeschiedenis en recent onderzoek #### 2.1 Opgravingsgeschiedenis De archeologische ontdekking van Uruk begon in 1850 en 1853 met gedeeltelijke opgravingen door de Britse geoloog William Loftus. Destijds wekten deze bevindingen onvoldoende interesse bij investeerders, waardoor het onderzoek tijdelijk stilviel [3](#page=3). Vanaf 1912 tot 1989 werden er uitgebreide opgravingen verricht door het German Archaeological Institute (Deutsche Orientgesellschaft Expedition), die oorspronkelijk in 1912 van start ging en in 1928 werd hervat. Deze ambitieuze expeditie omvatte in totaal 39 veldseizoenen [3](#page=3). Helaas werden de opgravingen in 1990 onderbroken door internationale sancties en lokale opstanden, en in 2003 door de Amerikaanse invasie. Deze gebeurtenissen maakten de site lange tijd ontoegankelijk voor westerse archeologen. Gedurende deze periode werd verder onderzoek voornamelijk gebaseerd op analyses van satellietbeelden uit de jaren 1950 en 1960, en op magnetometer-surveys uit 1980, 2001 en 2002 [3](#page=3). #### 2.2 Recent onderzoek In het voorjaar van 2025 werd een recent Duits-Iraakse opgravingsmissie afgerond onder leiding van Margarete van Ess. Deze missie omvatte diverse technieken zoals geomagnetische karteringen van de buitenwijken van de stad, elektrische weerstandstomografie van de bodem, en gedetailleerde analyses van bodemstalen [3](#page=3). ### 3. Uruk – de eerste echte stad Uruk ontwikkelde zich op een uitzonderlijk vruchtbare alluviale vlakte, wat de basis legde voor een snelle demografische groei. Archeologische vondsten suggereren dat het gebied al bewoond was tijdens de Ubaidperiode (ca. 5000–4000 v.Chr.), toen het bestond uit twee afzonderlijke agrarische nederzettingen genaamd Kullaba en Eanna. Vanaf het vierde millennium v.Chr. begon een proces van verstedelijking waarbij de twee oorspronkelijke nederzettingen fuseerden tot een grote stedelijke entiteit met een oppervlakte van circa 250 hectare en een geschatte bevolking van 50.000 personen [3](#page=3). --- # Architectuur en stadsindeling van Uruk Dit onderwerp verkent de stedelijke structuur en architectonische kenmerken van Uruk, met specifieke aandacht voor de Anu- en Eanna-districten en de verschillende bouwlagen en technieken uit de periode 3500-2900 v.Chr [4](#page=4). ### 2.1 Algemene bouwkenmerken van Uruk De stedelijke structuur van Uruk is complex vanwege de lange geschiedenis van meer dan 5000 jaar, met vele bouwlagen die verschillende tijdsperioden weerspiegelen. De focus ligt op de periode van 3500 tot 2900 v.Chr., die overeenkomt met lagen VI tot en met III, met het hoogtepunt van de stad rond 2900 v.Chr. met de bouw van de stadsmuur. Het standaard bouwmateriaal in Uruk was leemstenen (mudbricks). Voor speciale gebouwen werd echter ook kalksteen gebruikt, wat als een exclusief bouwmateriaal geldt omdat het niet in Uruk zelf aanwezig was [4](#page=4). ### 2.2 De architectuur van het Anu-district Het Anu-district, ook wel het Kullaba-district genoemd, bevindt zich in het westelijke deel van de stad en omvatte oorspronkelijk een gewoon stenen gebouw en de Anu-ziggurat [4](#page=4). #### 2.2.1 De Anu-ziggurat De Anu-ziggurat is een verhoogd platform met schuine zijden, opgebouwd uit leemstenen. Door de vele hermodeleringen, hoekige zijkanten en de trappenstructuur kenmerkt de Anu-ziggurat zich als een polygonale structuur. De bouw van deze structuur begon eind 5e millennium v.Chr. en bereikte uiteindelijk een hoogte van 12 meter. Bovenop de ziggurat bevonden zich een rechthoekig terras, een altaar en de zogenaamde White Temple [4](#page=4). #### 2.2.2 De White Temple De White Temple was een tripartiete tempel, herkenbaar aan zijn felwitte muren van gipsplaaster. Deze tempel is jonger dan de ziggurat, aangezien deze erop gebouwd is. De datering van de White Temple is circa 3100 v.Chr., wat overeenkomt met laag III van de stad [4](#page=4). ### 2.3 De architectuur van het Eanna-district Het Eanna-district vormde een ander belangrijk religieus en politiek centrum van Uruk [4](#page=4). #### 2.3.1 Lagen VI-V (circa 3500-3400 v.Chr.) De belangrijkste bouwwerken uit deze vroege lagen zijn de Lime Stone Temple en de Stone Cone Building. Beide gebouwen deelden een T-vormig grondplan. De Lime Stone Temple dankte zijn naam aan de muren die waren opgebouwd uit polygonale kalkstenen platen [5](#page=5). ##### 2.3.1.1 De Stone Cone Building De Stone Cone Building was het meest significante bouwwerk uit deze fase. Het bevond zich op een kleiterras en werd omringd door een binnenplaatsmuur van kalksteen. Het gebouw had een stenen fundering, waarop muren van metselwerk werden opgetrokken. Tijdens het storten werden platte kleiplaten (crown tiles) in horizontale rijen geplaatst, waarvan de uitstekende uiteinden het mozaïekdecor ondersteunden. Dit mozaïek werd gecreëerd met de bekende cone mosaic technique, waarbij mozaïeken op de buitenmuren werden gevormd met behulp van kleikegels in verschillende kleuren [5](#page=5). #### 2.3.2 Lagen IVa-b (circa 3400-3300 v.Chr.) In deze fase kwamen er veel nieuwe gebouwen bij, en werden soms oude gebouwen vervangen. Een opvallend voorbeeld is de Pillar Hall, die een van de mooiste manifestaties van de cone mosaic technique toont. Verder was er de Great Courtyard, een ommuurde tuin met een eigen watervoorraad. Belangrijke vervangende bouwwerken waren de Red Temple (die de Lime Stone Temple verving), de Riemchen Building (die de Stone Cone Building verving) en Palace E (een proto-paleis), die allen een uniek grondplan hadden [5](#page=5). #### 2.3.3 Laag III (circa 3300-3100 v.Chr.) Deze laag markeert een periode van "herstructurering van de stad", waarbij veel gebouwen rond 3300 v.Chr. werden verlaten en afgebroken. De stedelijke indeling die hieruit voortkwam, bleef echter grotendeels behouden tot circa 2450 v.Chr.. Van de gebouwen uit deze laag zijn voornamelijk fragmenten overgebleven. Er wordt aangenomen dat er in het midden een terras van ongeveer 2 meter hoog was. Tegen 2900 v.Chr. zou de 9 kilometer lange stadsmuur van Uruk zijn opgericht [6](#page=6). #### 2.3.4 De Eanna-ziggurat Hoewel later gebouwd (circa 2100 v.Chr.), is de Eanna-ziggurat een prominent voorbeeld van de architectuur van Uruk. Het betreft een complex systeem van muren en binnenplaatsen, bestaande uit meerdere terrassen en trappen. Bovenaan bevindt zich een tempel die gewijd is aan de godin Inanna [6](#page=6). #### 2.3.5 Algemene beschouwingen over het Eanna-district De omvang van de gebouwen in het Eanna-district suggereert dat ze geschikt waren voor bijeenkomsten van grote groepen mensen. De aanwezigheid van besloten binnenplaatsen en een ommuurde tuin wijst erop dat hier specifieke activiteiten van de elite plaatsvonden. Het gebruik van kalksteen voor veel gebouwen versterkt dit idee, aangezien kalksteen een exclusief bouwmateriaal was dat de langeafstandshandel van Uruk vereiste [6](#page=6). > **Tip:** Bestudeer de plattegronden en reconstructies van de Anu- en Eanna-districten aandachtig om een visueel begrip te krijgen van de stedelijke indeling en architecturale stijlen [4](#page=4) [5](#page=5) [6](#page=6). > **Tip:** Let specifiek op de evolutie van de bouwlagen en hoe oudere structuren werden vervangen of aangepast [4](#page=4) [5](#page=5) [6](#page=6). > **Voorbeeld:** De cone mosaic technique is een essentieel architecturaal detail om te onthouden, zowel voor de Stone Cone Building als de Pillar Hall. Analyseer hoe dit technische aspect de esthetiek van de gebouwen beïnvloedde [5](#page=5) [6](#page=6). --- # Ontwikkeling van schrift en administratie in Uruk De ontwikkeling van schrift en administratie in Uruk was een cruciaal proces dat de toenemende economische en sociale complexiteit van de stad ondersteunde, met name door de introductie van zegels en het spijkerschrift [7](#page=7) [8](#page=8). ### 3.1 De rol van zegels in de administratie Zegels dienden als een primitieve vorm van labeling en eigendomsregistratie, essentieel voor het beheren van handel en opslag in een grootschalige economie [7](#page=7). #### 3.1.1 Typen zegels * **Stempelzegel:** Een vlakke zijde met negatief gegraveerde afbeeldingen die bij indrukken in klei een positieve afdruk achterlieten. Deze kenmerkten zich door eenvoudige, gestileerde iconografie van dieren of symbolen [7](#page=7). * **Rol- of cilinderzegel:** Een klein cilindrisch object met negatief aangebrachte patronen aan de buitenzijde. Het afrollen ervan in klei produceerde een strook met een positieve afdruk. Deze zegels konden door hun complexere en gedetailleerdere iconografie meer informatie overbrengen [7](#page=7). #### 3.1.2 Gebruik van zegels Zegels werden aangebracht op diverse objecten zoals manden, zakken en deuren, maar hun primaire toepassing was op voorraadkruiken. Ze fungeerden als proto-labels die informatie over goederen, eigendom en transacties vastlegden, en waren cruciaal voor organisatie, eigendomsregistratie en veiligheid [7](#page=7). ### 3.2 De evolutie van het spijkerschrift Het spijkerschrift, ontstaan in Uruk, evolueerde nauwgezet mee met de groeiende administratieve en economische behoeften, beginnend als een systeem voor het bijhouden van goederen en zich ontwikkelend tot een volwaardig taalkundig schrift [7](#page=7) [8](#page=8). #### 3.2.1 Voorlopers van het schrift Vóór de ontwikkeling van het schrift werden tokens (kleine kleisteentjes in diverse vormen) gebruikt als rekenhulpmiddel voor het tellen van goederen zoals vee, graan of olie. Deze tokens werden later in klei-enveloppen (bullae) geplaatst en verzegeld, soms met een afbeelding van de inhoud [8](#page=8). #### 3.2.2 Fase 1: Proto-spijkerschrift (ca. 3500–3100 v.Chr.) * **Kenmerken:** Het eerste schriftelijke systeem, bestaande uit pictogrammen. Dit waren gestileerde tekeningen die concrete objecten voorstelden (bv. dieren, planten, werktuigen) [8](#page=8). * **Schrijfmateriaal:** Tekens werden aangebracht op kleitabletten met een rietstengel (stylus), wat resulteerde in kenmerkende wigvormige indrukken [8](#page=8). * **Toepassing:** Primair administratief, gericht op het bijhouden van voorraden, rantsoenen en economische transacties [8](#page=8). #### 3.2.3 Fase 2: Vroeg spijkerschrift (ca. 3100–2600 v.Chr.) * **Evolutie van tekens:** Pictogrammen evolueerden tot ideogrammen, waardoor ook abstracte begrippen (zoals arbeid, bezit, goden) konden worden weergegeven [8](#page=8). * **Fonetische elementen:** Ontwikkeling van tekens die klanken of lettergrepen begonnen te representeren [8](#page=8). * **Complexiteit:** Het aantal tekens steeg tot meer dan 1000, later gereduceerd tot ongeveer 400 voor vereenvoudiging [8](#page=8). * **Overgang:** Markering van de overgang van een puur visueel naar een taalkundig schrift [8](#page=8). #### 3.2.4 Fase 3: Klassiek spijkerschrift (ca. 2600–1500 v.Chr.) * **Volwaardig schrift:** De introductie van fonogrammen (tekens die klanken of syllaben aanduiden) maakte het mogelijk om volledige zinnen en teksten te schrijven [8](#page=8). * **Toepassingen:** Schrijven van juridische documenten, literaire werken en religieuze hymnen [8](#page=8). * **Meertaligheid:** Het schrift werd aangepast aan meerdere talen, waaronder Sumerisch, Akkadisch, Babylonisch en Assyrisch [8](#page=8). * **Kernfuncties:** Boekhouding en de regulering van sociale en economische structuren bleven de kernfuncties van het spijkerschrift en verzegeling in de complexe samenleving van Uruk [8](#page=8). > **Tip:** De ontwikkeling van het spijkerschrift illustreert een fundamentele menselijke innovatie: het creëren van een systeem om informatie vast te leggen en te communiceren dat losstaat van directe menselijke aanwezigheid of geheugen. Dit was essentieel voor de organisatie van complexe samenlevingen. > **Example:** Stel je voor dat je een grote handelsstad bestuurt met goederen die van ver komen. Zonder een systeem als zegels en schrift, zou het extreem moeilijk zijn om bij te houden wie wat bezit, hoeveel er is geproduceerd, en wie waarvoor verantwoordelijk is. Het spijkerschrift en de zegels in Uruk waren de antwoorden op deze logistieke uitdagingen [7](#page=7) [8](#page=8). --- # Expansie, cultuur en nalatenschap van Uruk Dit onderwerp behandelt de territoriale expansie van Uruk, de culturele uitwisseling, de betekenis van de Warka-vaas, begrafenisrituelen en de literaire nalatenschap, met name het Gilgamesj-epos. ### 4.1 Expansie van Uruk De expansie van Uruk vond plaats in de tweede helft van het 4e millennium v.Chr.. Deze expansie was gericht op periferiegebieden die rijk waren aan hulpbronnen, aangezien laaggelegen gebieden, waar Uruk zich als stad ontwikkelde, minder grondstoffen bevatten dan hoger gelegen gebieden. De expansie manifesteerde zich op verschillende manieren [9](#page=9): * **Kolonisatie:** Dit betrof de vestiging in nabijgelegen gebieden, zoals de Susiana vlakte [9](#page=9). * **Stichting van enclaves en stations:** Enclaves, zoals Tell Brak en Habuba Kabira, waren grotere, geplande stedelijke nederzettingen omringd door dorpen. Stations, zoals Hassek Höyük, waren kleinere, geïsoleerde nederzettingen die als verbinding dienden tussen enclaves en het alluvium [9](#page=9). * **Kleine outposts:** Deze dienden ter controle van de handel en bevonden zich buiten de Syro-Mesopotamische vlakte, vergelijkbaar in grootte met stations [9](#page=9). Bij deze expansie was er sprake van aanzienlijke culturele uitwisseling, waaronder de verspreiding van het schrift, administratieve technieken en religieuze ideeën [9](#page=9). ### 4.2 De Warka-vaas De Warka-vaas is een monumentale stenen vaas, vervaardigd uit albast, met reliëfkunst die een ideologische functie diende. Het kunstwerk presenteert de leider als beschermer van de bevolking en de stad. De vaas, die dateert van circa 3200-3000 v.Chr. en werd gevonden in laag III van het Eanna-district, is opgebouwd uit registers [9](#page=9): * **Onderste register:** Natuur (planten, water, schapen en lammeren) [9](#page=9). * **Middelste register:** Menselijke wereld (een processie) [9](#page=9). * **Bovenste register:** De godin Inanna en een priester-koning (figuur ontbreekt) [9](#page=9). > **Tip:** De Warka-vaas is een uitstekend voorbeeld van hoe kunst werd ingezet voor propaganda en de versterking van de heersende orde in het oude Uruk. ### 4.3 Begrafeniscultuur Ondanks talrijke vondsten in Uruk, is het aantal graven dat specifiek aan de Uruk-periode (circa 4000–3100 v.Chr.) kan worden toegeschreven, opvallend gering. Dit staat in contrast met de periodes ervoor en erna, waarin grafvondsten aanzienlijk talrijker en diverser zijn [9](#page=9). Van de weinige Uruk-periode graven betreft het voornamelijk kinderbegravingen. Deze kinderen werden meestal bijgezet in eenvoudige kuilgraven of potten onder de vloeren van woonhuizen, een gangbare praktijk in Mesopotamië. Deze graven bevatten doorgaans weinig grafgiften, wat duidt op een beperkte rituele of sociale investering in kinderbegrafenissen in deze periode [9](#page=9). De afwezigheid van volwassen graven uit een periode van intense stedelijke, administratieve en culturele innovatie roept vragen op. Twee dominante hypothesen binnen de archeologie zijn [10](#page=10): 1. **Locatie van begraafplaatsen:** De begraafplaatsen bevonden zich mogelijk buiten het stedelijke centrum van Uruk, op nog niet geïdentificeerde of opgegraven locaties [10](#page=10). 2. **Alternatieve begrafenisrituelen:** Dit omvat mogelijke speciale crematies (zelden in Mesopotamië), blootstelling van lichamen aan de natuur en aaseters (vergelijkbaar met ‘torens van stilte’), of bootbegrafenissen waarbij lichamen stroomafwaarts werden achtergelaten [10](#page=10). Geen van deze alternatieve hypothesen wordt echter ondersteund door concrete archeologische vondsten of schriftelijke bronnen [10](#page=10). ### 4.4 Literaire nalatenschap: Het Gilgamesj-epos Het Gilgamesj-epos wordt beschouwd als het oudste bekende literaire werk ter wereld en vormt een cruciaal onderdeel van de Mesopotamische cultuur en religie. Het epos is een verzameling heldenverhalen met Gilgamesj, de vijfde koning van Uruk, als hoofdpersonage [10](#page=10). * **Gilgamesj:** Volgens de overlevering deels goddelijk (zoon van koning Lugalbanda en godin Ninsun), met uitzonderlijke kracht en status. Hij wordt in vroege verzen beschreven als tiranniek en arrogant [10](#page=10). * **Enkidu:** Gevormd uit klei door godin Aruru als tegenkracht voor Gilgamesj, belichaamt hij de natuurlijke orde en dient als moreel en spiritueel tegenwicht [10](#page=10). #### 4.4.1 Gilgamesj en Enkidu Binnen het epos representeren Gilgamesj en Enkidu fundamentele tegenpolen: Gilgamesj de geciviliseerde orde, koninklijke macht en stedelijke cultuur, terwijl Enkidu de natuur, het instinctieve en het ongetemde symboliseert. Deze dualiteit weerspiegelt Mesopotamische ideeën over de balans tussen beschaving en wildheid [10](#page=10). In plaats van rivalen te blijven, ontwikkelen Gilgamesj en Enkidu een diepe vriendschap en beleven ze heldhaftige avonturen, waaronder de strijd tegen Humbaba en de Hemelse Stier. De dood van Enkidu door een goddelijke ziekte confronteert Gilgamesj met zijn eigen sterfelijkheid en leidt tot een zoektocht naar onsterfelijkheid [10](#page=10). Bij zijn terugkeer naar Uruk realiseert Gilgamesj zich dat blijvende roem en culturele nalatenschap waardevoller zijn dan lichamelijke onsterfelijkheid. Hij aanvaardt menselijke sterfelijkheid. Zijn verhaal, vastgelegd in spijkerschrift op kleitabletten, leeft voort als een van de oudste literaire getuigenissen van menselijke reflectie op macht, vriendschap en sterfelijkheid [10](#page=10). > **Tip:** Het Gilgamesj-epos is niet alleen een literair meesterwerk, maar ook een waardevolle bron voor het begrijpen van de Mesopotamische opvattingen over het leven, de dood en de menselijke conditie. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Alluviale vlakte | Een vlak en laaggelegen gebied dat is gevormd door de afzetting van sedimenten door rivieren, wat resulteert in zeer vruchtbare grond geschikt voor landbouw. | | Cilinderzegel | Een klein, cilindervormig object van steen of ander materiaal, waarop een negatief reliëf is aangebracht. Door het zegel over vochtige klei te rollen, ontstaat een continu patroon dat diende voor identificatie, autorisatie of decoratie. | | Eanna-district | Een van de twee belangrijkste religieuze en politieke centra van Uruk, gewijd aan de godin Inanna. Dit district bevatte diverse monumentale bouwwerken en tempels die over meerdere periodes werden gebouwd en aangepast. | | Enkidu | Een personage uit het Gilgamesj-epos, voorgesteld als een wilde man uit de natuur, gecreëerd als tegenwicht voor de tirannieke koning Gilgamesj. Hij belichaamt de natuurlijke orde en ontwikkelt een diepe vriendschap met Gilgamesj. | | Expansie van Uruk | Het proces waarbij de stad Uruk haar invloed en controle uitbreidde naar nabijgelegen en verder gelegen gebieden, door middel van kolonisatie, de stichting van enclaves en stations, en het opzetten van handelsnetwerken. | | Gilgamesj | De hoofdpersoon van het Gilgamesj-epos, beschouwd als de vijfde koning van Uruk. Hij wordt voorgesteld als een deels goddelijke, machtige maar aanvankelijk tirannieke heerser die na de dood van zijn vriend Enkidu de zoektocht naar onsterfelijkheid onderneemt. | | Ideogrammen | Tekens in een schrift dat niet alleen concrete objecten, maar ook abstracte begrippen en ideeën kan weergeven, wat een evolutie betekent van het enkel visueel voorstellen naar een taalkundige representatie. | | Monumentale bouwwerken | Grote en indrukwekkende constructies die werden gebouwd om religieuze, politieke of ceremoniële functies te vervullen, zoals tempels, paleizen en ziggurats, kenmerkend voor de stedelijke ontwikkeling van Uruk. | | Mudbricks | Bakstenen gemaakt van klei gemengd met stro of andere organische materialen, gedroogd in de zon. Dit was het standaard bouwmateriaal in Mesopotamië vanwege de beschikbaarheid en het relatieve gemak van productie. | | Pictogrammen | Gestileerde tekeningen die concrete objecten of concepten rechtstreeks voorstellen, zoals dieren, planten of werktuigen. Dit was de basiseenheid van het vroegste schrift in Uruk, het proto-spijkerschrift. | | Proto-spijkerschrift | Het vroegste stadium van het spijkerschrift, dat voornamelijk bestond uit pictogrammen op kleitabletten. Het werd voornamelijk gebruikt voor administratieve en economische doeleinden, zoals het bijhouden van voorraden en transacties. | | Rolzegel | Een type zegel dat bestaat uit een cilindervormig object met een negatief reliëf dat, wanneer over klei gerold, een afdruk achterlaat in de vorm van een strook. Het bood meer detail en informatie dan een stempelzegel. | | Spijkerschrift | Een oud schrift dat werd geschreven door met een rietstengel (stylus) wigvormige indrukken in zachte klei te maken. Het evolueerde van pictogrammen naar een complex systeem van logogrammen en fonogrammen dat voor diverse doeleinden werd gebruikt. | | Stempelzegel | Een zegel met een vlakke onderkant waarop een afbeelding in negatief is gegraveerd. Wanneer op klei gedrukt, laat het een positieve afdruk achter. De iconografie was doorgaans eenvoudiger dan die van rolzegels. | | Urukperiode | Een belangrijke periode in de prehistorie en vroegste geschiedenis van Mesopotamië (ca. 4100–3000 v.Chr.) gekenmerkt door de ontwikkeling van stedelijke centra, de uitvinding van het schrift, complexe sociale structuren en grootschalige landbouw en handel. | | Verstedelijking | Het proces waarbij agrarische nederzettingen uitgroeien tot grote, complexe steden met een geconcentreerde bevolking, gespecialiseerde arbeid, monumentale architectuur en geavanceerde sociale en politieke organisatie. | | Warka-vaas | Een monumentale albasten vaas uit Uruk, versierd met reliëfs die de hiërarchie van de samenleving en de relatie tussen de mens, de natuur en de goden uitbeelden. Het is een belangrijk kunstwerk met ideologische betekenis. | | Ziggurat | Een monumentale tempeltoren met een trapeziumvormige of gelaagde structuur, die diende als religieus centrum in Mesopotamië. Ziggurats waren opgebouwd uit mudbricks en hadden vaak een tempel aan de top. |