LES 1 prehistorie en oude nabije oosten.pptx

# De definitie van geschiedenis en de beginpunten Dit onderdeel onderzoekt het concept van 'geschiedenis' en de diverse perspectieven op het begin ervan, met inbegrip van culturele uitingen, religieuze opvattingen en evolutietheorieën, en belicht de rol van archeologie en bronneninterpretatie. ### 1.1 Wat is "geschiedenis"? De definitie van 'geschiedenis' kan worden benaderd vanuit verschillende invalshoeken: * **Het verleden van de mens als cultureel wezen:** Geschiedenis bestudeert het menselijke verleden, met nadruk op de mens als een wezen dat culturele uitingen voortbrengt en wordt gevormd door deze cultuur. * **Wetenschappelijke methode:** De studie van geschiedenis vereist een wetenschappelijke methode, wat impliceert dat er gebaseerd wordt op het analyseren en interpreteren van bronnen. * **Eerste culturele uiting:** Een mogelijke startdatum voor geschiedenis is de eerste culturele uiting van de mens die wetenschappelijk kan worden vastgesteld. **Tip:** Het is cruciaal om te onderscheiden tussen natuurlijke fenomenen en menselijke creaties (artefacten) wanneer we spreken over bronnen voor geschiedkundig onderzoek. ### 1.2 Het begin van geschiedenis: verschillende perspectieven De vraag "wanneer begint de geschiedenis?" kan worden beantwoord vanuit diverse theoretische en wetenschappelijke kaders. #### 1.2.1 Evolutietheorie De evolutietheorie biedt een langetermijnperspectief op de ontwikkeling van het leven op aarde, inclusief de mens. * **Kosmische en geologische tijdperken:** * Het heelal ontstond circa $13,8$ miljard jaar geleden (Ga) met de oerknal, gebaseerd op de algemene relativiteitstheorie. * De aarde ontstond circa $4,56$ miljard jaar geleden (Ga), afgeleid uit de analyse van meteorietstenen. * Leven ontstond circa $3,7$ miljard jaar geleden (Ga), gedateerd aan de hand van fossielen in steen. * **De oorsprong van de mens:** * De menselijke evolutie wordt geschat te beginnen circa $2,5$ miljoen jaar geleden (Ma), met bewijs van bewerkte choppers (artefacten). * De zoektocht naar de "missing link" binnen de evolutieleer, zoals gepromoot door figuren als Thomas Huxley (een aanhanger van Darwin), gaf een belangrijke impuls aan archeologisch onderzoek en de kennis over de prehistorie. * **Darwinisme versus Sociaal Darwinisme:** * Het Darwinisme beschrijft de "struggle for life" of de strijd om het bestaan binnen soorten. * Het Sociaal Darwinisme, daarentegen, paste deze principes toe op menselijke samenlevingen om sociale ongelijkheid te verklaren als een "survival of the fittest". Dit wordt strikt onderscheiden van het wetenschappelijke Darwinisme. #### 1.2.2 Religieuze opvattingen Religieuze kosmologieën, of scheppingsverhalen, bieden een ander kader voor het begrijpen van het begin van de wereld en het leven. * **Kosmogonieën:** Dit zijn verhalen over de oorsprong van het universum en de mensheid, vaak verweven met mythologische figuren en godheden. * **Voorbeelden:** * De Griekse mythologie beschrijft de oorsprong uit Chaos, waaruit Gaia, Tartarus, Eros, Erebus en Nyx ontstonden. * Andere culturen kennen hemelgodinnen, zoals Noet, die als moeder van goden wordt beschouwd. * **Meerwaarde voor geschiedenis:** Religieus geïnspireerde opvattingen over de oorsprong, hoewel niet wetenschappelijk verifieerbaar in de zin van archeologie, kunnen een meerwaarde bieden voor geschiedenislessen. Ze bieden inzicht in de wereldbeelden van verschillende culturen, maken vergelijking tussen culturen mogelijk en kunnen kritisch brongebruik stimuleren door studenten te laten nadenken over hoe kennis wordt geconstrueerd. #### 1.2.3 Archeologie en de pre- en protohistorie Archeologie speelt een cruciale rol in het bestuderen van periodes waarvoor geen geschreven bronnen bestaan, de prehistorie en protohistorie. * **Prehistorie:** Deze periode wordt gedefinieerd vanaf het eerste aantoonbare bewijs van door mensachtigen bewerkte voorwerpen. Dit markeert een startpunt voor geschiedkundig onderzoek zonder tekstuele bronnen. * **Protohistorie:** Deze periode overlapt met de prehistorie, maar omvat tevens periodes waarin er wel schriftelijke bronnen bestaan, maar deze zijn vaak beperkt of niet direct over de bestudeerde gemeenschap zelf. * **Archeologie als bron:** Archeologie maakt het mogelijk om kennis te vergaren over het verleden door middel van materiële overblijfselen, zoals werktuigen, woningen en graven. De interpretatie van deze bronnen is essentieel voor het reconstrueren van menselijke activiteiten, culturen en samenlevingen van vóór het ontstaan van schrift. * **Wetenschappelijke interpretatie van bronnen:** Vanaf het moment dat de interpretatie van archeologische vondsten op een wetenschappelijke, systematische wijze plaatsvindt, kunnen we spreken van een historisch onderzoek. Dit onderscheidt de wetenschappelijke benadering van louter speculatie of mythologie. **Voorbeeld:** Een gevonden stenen werktuig (artefact) is een directe bron voor archeologisch onderzoek naar de vaardigheden en technieken van vroege mensachtigen. De manier waarop het werktuig is bewerkt, getuigt van culturele aanpassing en cognitieve vaardigheden, in tegenstelling tot een natuurlijk gevormd object. ### 1.3 Culturele uitingen als beginpunt Het vaststellen van de eerste menselijke culturele uitingen die wetenschappelijk aantoonbaar zijn, wordt gezien als een cruciaal moment voor het definiëren van het begin van de geschiedenis. * **Artefacten als bewijs:** De vervaardiging van werktuigen, zoals choppers, wordt beschouwd als een van de vroegste vormen van culturele uitingen door mensachtigen. Deze artefacten zijn tastbaar bewijs van menselijke intelligentie, probleemoplossend vermogen en de overdracht van kennis. * **Verschil met natuur:** Het onderscheid tussen natuurlijke objecten en door mensen gemaakte artefacten is fundamenteel voor archeologisch onderzoek. Dit onderscheid is niet altijd evident, maar vereist nauwkeurige analyse. **Tip:** Concentreer je op het concept van 'wetenschappelijk vastgestelde culturele uitingen' als het meest concrete beginpunt voor geschiedkundig onderzoek, met archeologie als de discipline die deze uitingen bestudeert. --- # Menselijke evolutie en prehistorische periodes Deze sectie beschrijft de menselijke evolutie vanaf de prehistorie tot de metaaltijden, met focus op belangrijke periodes zoals het paleolithicum, mesolithicum en neolithicum, en gaat in op culturele aanpassingen, de neolithische revolutie en de impact van metaaltijden op samenlevingen. ## 2.1 Definitie van geschiedenis en de prehistorie Geschiedenis wordt gedefinieerd als het verleden van de mens als cultureel wezen, bestudeerd via een wetenschappelijke methode, waarbij de start wordt gelegd bij de eerste wetenschappelijk vastgestelde culturele uiting van de mens. De prehistorie begint met de eerste gevonden bewerkte voorwerpen door mensachtigen, bestudeerd via archeologie. Religieuze opvattingen, zoals kosmogonieën en scheppingsverhalen, kunnen een meerwaarde bieden voor geschiedenislessen door inzicht te geven in wereldbeelden, culturele vergelijkingen mogelijk te maken en kritisch brongebruik te stimuleren. Evolutieleer, met name het Darwinisme, heeft de zoektocht naar de oorsprong van de mens gestimuleerd en daarmee de archeologie en kennis over de prehistorie bevorderd. Het onderscheid tussen Darwinisme en Sociaal Darwinisme is hierbij belangrijk; Darwinisme focust op de 'struggle for life', terwijl Sociaal Darwinisme de 'survival of the fittest' toepast op de samenleving. > **Tip:** Onthoud dat geschiedenis gebaseerd is op bronnenonderzoek. Religieuze theorieën kunnen inzichten bieden in culturele contexten, maar zijn niet per definitie historische bronnen in de strikte zin. ## 2.2 Menselijke evolutie (ca. 7 miljoen jaar - ca. 200.000 jaar geleden) De menselijke evolutie omvat een lange periode waarin diverse homininensoorten zich ontwikkelden. De vraag waarom er vandaag de dag slechts één mensensoort bestaat, is een centraal thema. Vroege mensachtigen, zoals de Australopithecus, gebruikten al stenen als gereedschap, wat een belangrijke culturele uiting was en het begin van de prehistorie markeert. De evolutionaire lijn leidde uiteindelijk tot de moderne mens (*Homo sapiens*). > **Voorbeeld:** Het onderscheid tussen een chimpansee die een tak vindt en een mensachtige die een stok bewerkt om als werktuig te gebruiken, illustreert het concept van een 'artifact' en de intellectuele sprong die kenmerkend is voor menselijke evolutie en geschiedenis. ## 2.3 Paleo- en mesolithicum (ca. 2,5 miljoen jaar - ca. 10.000 jaar geleden) Deze periodes, ook wel de Oude Steentijd genoemd, worden gekenmerkt door de ontwikkeling van stenen werktuigen en aanpassingen in levenswijze. * **Paleolithicum (Oude Steentijd):** Gekenmerkt door jager-verzamelaarsamenlevingen die migreerden en zich aanpasten aan verschillende omgevingen. De ontwikkeling van vuur en primitieve werktuigen waren cruciaal. * **Mesolithicum (Midden Steentijd):** Een overgangsperiode na de laatste ijstijd, met verfijndere stenen werktuigen (microlieten), een toename van de biodiversiteit en de ontwikkeling van meer gespecialiseerde jacht- en vismethoden. De vraag welke culturele aanpassingen de mens tot een succesvolle soort maakten, is hierbij relevant. ## 2.4 De neolithische revolutie (ca. 9000 v.Chr. – ca. 4500 v.Chr.) De neolithische revolutie, ook wel de Nieuwe Steentijd genoemd, markeert een fundamentele transformatie in de menselijke samenleving door de ontwikkeling van landbouw en veeteelt. Dit leidde tot een sedentaire levenswijze, de opkomst van dorpen en later steden, en een bevolkingsgroei. * **Belangrijkste veranderingen:** * **Landbouw:** Mensen gingen voedsel verbouwen in plaats van uitsluitend te jagen en te verzamelen. * **Domesticatie:** Dieren werden gedomesticeerd voor vlees, melk, wol en arbeid. * **Sedentarisatie:** Permanente nederzettingen werden gevormd. * **Bevolkingsgroei:** Een stabielere voedselvoorziening maakte een hogere bevolkingsdichtheid mogelijk. * **Arbeidsverdeling:** Specialistische beroepen ontstonden. * **Sociale hiërarchie:** De accumulatie van bezit leidde tot de vorming van sociale klassen. > **Voorbeeld:** De verandering van een nomadische jager-verzamelaar naar een boer die zijn eigen voedsel verbouwt, illustreert de kern van de neolithische revolutie en de impact ervan op het dagelijks leven. ## 2.5 Metaaltijden: koper-, brons- en ijzertijd (vanaf ca. 4500 v.Chr.) De ontdekking en bewerking van metalen brachten verdere technologische en sociale ontwikkelingen met zich mee. * **Kopertijd (Chalcolithicum):** De eerste periode waarin koper werd gebruikt naast steen. * **Bronstijd:** De legering van koper met tin om brons te maken, wat harder en duurzamer was. Dit leidde tot betere wapens, gereedschappen en luxeproducten. * **IJzertijd:** De ontdekking van ijzerbewerking, wat weer nieuwere en sterkere gereedschappen en wapens mogelijk maakte. De metaaltijden kenmerkten zich door: * **Technologische vooruitgang:** Verbeterde gereedschappen en wapens. * **Elitevorming:** De controle over metaalbronnen en de productie van metalen artefacten werd een bron van macht en status. Dit versterkte sociale hiërarchieën en leidde tot de vorming van elites. * **Handel en contacten:** De behoefte aan specifieke metalen stimuleerde handel over grotere afstanden. > **Voorbeeld:** Rijke graven uit de bronstijd, gevuld met gouden sieraden en bronzen wapens, tonen de groeiende welvaart en de vorming van een machtige elite. Deze periodes hadden een diepgaande impact op de Europese pre- en protohistorie, en leidden tot complexe samenlevingen met toenemende sociale stratificatie, zoals te zien is in de Egeïsche wereld tijdens de bronstijd, waar uitzonderlijke culturele bloei plaatsvond. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Prehistorie | De periode in de menselijke geschiedenis die voorafgaat aan het ontstaan van schriftelijke overleveringen. Kennis hierover wordt voornamelijk verkregen door archeologisch onderzoek. | | Protohistorie | Een overgangsperiode tussen prehistorie en historie, waarin de samenlevingen nog grotendeels geen schrift kenden, maar wel in contact stonden met beschavingen die wel schrift hadden. | | Archeologie | De wetenschap die de menselijke geschiedenis bestudeert aan de hand van materiële overblijfselen, zoals opgravingen van artefacten, gebouwen en menselijke resten. | | Menselijke evolutie | Het proces van geleidelijke verandering en ontwikkeling van de mensensoort door natuurlijke selectie en adaptatie over miljoenen jaren, beginnend bij vroege hominiden tot de moderne mens. | | Paleolithicum | De oude steentijd, de langste periode van de prehistorie, gekenmerkt door het gebruik van stenen werktuigen en een nomadische levensstijl van jagen en verzamelen. | | Mesolithicum | De midden-steentijd, een overgangsperiode na het paleolithicum, waarin verfijndere stenen werktuigen werden gebruikt en de mens zich aanpaste aan veranderende milieuomstandigheden na de laatste ijstijd. | | Neolithicum | De nieuwe steentijd, een revolutionaire periode gekenmerkt door de ontwikkeling van landbouw, veeteelt, permanente nederzettingen en de ontwikkeling van aardewerk. | | Metaaltijden | Periodes in de prehistorie gekenmerkt door het gebruik en de bewerking van metalen, zoals de koper-, brons- en ijzertijd, die leidden tot technologische vooruitgang en maatschappelijke veranderingen. | | Elitevorming | Het proces waarbij binnen een samenleving een selecte groep individuen of families meer macht, rijkdom of status verwerft en een dominante positie inneemt. | | Kosmogonie | Een mythologisch of religieus verhaal dat de oorsprong van het heelal en de schepping van de wereld beschrijft, vaak met godheden en oerprincipes. | | Darwinisme | De wetenschappelijke theorie van Charles Darwin die stelt dat soorten evolueren door natuurlijke selectie, waarbij organismen die beter zijn aangepast aan hun omgeving een grotere kans hebben om te overleven en zich voort te planten. | | Artefact | Een object dat door mensen is gemaakt of bewerkt, in tegenstelling tot natuurlijke objecten. In archeologie zijn artefacten belangrijke bronnen voor het bestuderen van het verleden. | | Bronnenonderzoek | De wetenschappelijke methode waarbij historische gebeurtenissen en fenomenen worden onderzocht aan de hand van beschikbare bronnen, zoals documenten, artefacten, getuigenissen en beelden, om de betrouwbaarheid en interpretatie ervan te beoordelen. | | Oerknal | De kosmologische theorie die beschrijft hoe het heelal is ontstaan uit een extreem hete en dichte staat, ongeveer 13,8 miljard jaar geleden, gevolgd door een periode van expansie en afkoeling. | | Fossielen | De versteende resten of afdrukken van organismen uit het verleden, die ons informatie verschaffen over het leven op aarde in vroegere geologische periodes. |