6 - Foucault.pdf

# Discours en de constructie van kennis Discours fungeert als een systeem van uitspraken en praktijken dat kennis produceert en de betekenis van objecten en acties bepaalt binnen een historisch gespecificeerde context. ### 1.1 Het concept van discours * **Definitie van discours:** Het geheel van uitspraken en praktijken waardoor kennis wordt geproduceerd over (deelgebieden van) de samenleving [2](#page=2). * **Voorbeeld van een discours:** Het discours van het wonen omvat een breed scala aan elementen, zoals teksten van architecten, lifestyle-bijlages, curriculum van architectuuropleidingen, Ikea-catalogi, woondecors in films, de inrichting van concrete gebouwen, en stedebouwkundige voorschriften [2](#page=2). ### 1.2 Betekenisgeving binnen discoursen * **Historische context en episteme:** Concrete objecten en acties krijgen pas hun betekenis binnen een historisch bepaald (en dus veranderlijk) discours of kennissysteem, ook wel 'episteme' genoemd [3](#page=3). * **Evolutie van betekenis:** Dit betekent dat de betekenis van concepten kan veranderen over tijd, afhankelijk van het dominante discours. ### 1.3 Discours en normativiteit * **Wat is aanvaardbaar, zegbaar en denkbaar:** Het discours bepaalt wat in een bepaalde historische periode als aanvaardbaar, zegbaar en zelfs denkbaar wordt beschouwd [3](#page=3). * **Voorbeelden van veranderende discoursen:** Dit is zichtbaar in de verschillende discoursen over waanzin, criminaliteit en seksualiteit van de oudheid tot nu. Ook de historische evolutie van concepten zoals democratie illustreert dit principe [3](#page=3). > **Tip:** Denk bij het analyseren van een onderwerp na over welke 'uitspraken' en 'praktijken' er rondom dit onderwerp bestaan. Welke teksten, beelden, regelgevingen, en dagelijkse handelingen dragen bij aan hoe we over dit onderwerp denken en spreken? En hoe is dit in de loop van de tijd veranderd? * * * # Discours en de uitoefening van macht Dit onderwerp onderzoekt de intrinsieke relatie tussen kennis (savoir) en macht (pouvoir) binnen de foucaultiaanse theorie, waarbij macht wordt beschouwd als een productieve kracht die gedrag vormt en subjectiviteit creëert, in plaats van enkel repressief te zijn. ### 2.1 De koppeling van kennis en macht (pouvoir-savoir) Volgens Foucault is een kennissysteem (savoir) onlosmakelijk verbonden met een vorm van machtsuitoefening (pouvoir). Deze macht wordt gebruikt om sociaal gedrag van mensen te sturen, te disciplineren en te normaliseren [4](#page=4). #### 2.1.1 De aard van macht bij Foucault Het is cruciaal om te begrijpen dat Foucault macht niet primair ziet als hiërarchisch (top-down opgelegd door een heersende klasse) of louter repressief (uitsluitend verbiedend). In plaats daarvan circuleert macht op elk niveau binnen de samenleving en is het bovendien productief. Macht creëert instellingen, praktijken en bepaalt de identiteit van een samenleving. Een voorbeeld hiervan is het "bio-pouvoir", de controle over de volksgezondheid [4](#page=4). > **Tip:** Denk bij de productieve aard van macht aan hoe kennisdomeinen zoals de psychologie of sociologie specifieke manieren van denken over onszelf en de samenleving creëren, wat vervolgens weer gedrag en sociale structuren beïnvloedt. ### 2.2 Subjectiviteit als een product van kennissystemen Onze subjectiviteit, dat wil zeggen onze waarden, smaakoordelen, ambities en levensstijl, wordt eveneens gevormd door historisch bepaalde kennissystemen. Deze aspecten zijn niet aangeboren, maar worden bepaald door de subjectspositie die we innemen binnen de hedendaagse maatschappij [5](#page=5). > **Voorbeeld:** Hoe we aankijken tegen succes, wat we als 'gezond' beschouwen, of welke interieurtrends we nastreven, zijn geen universele waarheden, maar worden gevormd door de heersende discoursen en de daaruit voortvloeiende machtsrelaties binnen onze cultuur [5](#page=5). #### 2.2.1 Invloed op dagelijkse praktijken De interactie tussen pouvoir en savoir beperkt zich niet tot abstracte concepten, maar is ook voelbaar in dagelijkse praktijken, zoals de inrichting van onze leef- en werkomgeving. Concepten als "welzijn op de werkvloer" of "interieurtrends" zijn voorbeelden van hoe macht door middel van kennis onze leefwereld vormgeeft [5](#page=5). * * * # Macht over zichzelf en de zorg voor het zelf Dit onderdeel onderzoekt hoe een subject macht over zichzelf kan uitoefenen en het leven beschouwt als een kunstwerk, binnen een historisch specifieke maatschappelijke context. ### 3.1 De ontwikkeling van het concept 'macht over zichzelf' De latere Foucault realiseerde zich dat macht niet alleen een externe kracht is die door maatschappelijke instellingen wordt uitgeoefend op het subject, maar dat het subject ook actief macht op zichzelf kan uitoefenen. Dit concept sluit aan bij het Nietzscheaanse ideaal van de mens die zichzelf vormgeeft en zijn leven transformeert tot een kunstwerk [6](#page=6). ### 3.2 De maatschappelijke context van zelfzorg Het is cruciaal om te erkennen dat deze zorg voor het zelf nooit losstaat van de historisch bepaalde maatschappelijke context waarin het individu zich bevindt. Verschillende historische perioden en culturen hebben geleid tot uiteenlopende vormen van zelfzorg [6](#page=6). > **Voorbeeld:** De stoïcijnen uit de oudheid, die nadruk legden op innerlijke controle en rede, verschilde significant van de 19e-eeuwse dandy, die zelfzorg uitte in esthetische perfectie en een verfijnde levensstijl. ### 3.3 De rol van het interieur in zelfzorg Een belangrijke vraag die hierbij opkomt, is de rol die het "interieur" speelt in deze praktijken van zelfzorg. Het interieur kan hierbij verwijzen naar zowel de innerlijke wereld van gedachten en emoties als de fysieke, private ruimte die invloed kan hebben op de zelfreflectie en -vorming [6](#page=6). * * * # Foucault en de ruimte: de heterotopie Dit onderwerp introduceert het concept van heterotopie als afgebakende ruimtes met afwijkende regels die in relatie staan tot de omringende ruimtes, en hun verschillende vormen en toegangsbemiddeling. ### 4.1 Het concept heterotopie Heterotopieën zijn concreet bestaande, afgebakende ruimtes waarin andere regels en mogelijkheden gelden dan in de direct aangrenzende ruimtes. Tegelijkertijd gaan deze ruimtes een duidelijke relatie aan met hun omgeving. Heterotopieën kunnen dienen als een lokaliseerbare utopie die de maatschappij een ideaal voorhoudt, of juist kritiek levert op de bestaande maatschappij [7](#page=7). > **Tip:** Denk bij heterotopieën aan plekken die anders functioneren of waar andere wetten gelden dan de 'normale' wereld om hen heen. ### 4.2 Vormen van heterotopie Foucault onderscheidt verschillende vormen van heterotopieën, gebaseerd op hun functioneren en kenmerken: #### 4.2.1 Temporele heterotopieën Dit zijn ruimtes die, ondanks hun omgeving, een andere tijdsdimensie representeren of bewaren. Een historisch artefact in een moderne stedelijke omgeving, zoals een oud kasteel, kan als voorbeeld dienen [8](#page=8). #### 4.2.2 Geografische heterotopieën Deze heterotopieën brengen elementen uit verschillende continenten en culturen samen op één enkele locatie. Een voorbeeld hiervan is een wereldtentoonstelling zoals Expo '58 in Brussel [9](#page=9). #### 4.2.3 Heterotopieën van de 'afwijking' Dit zijn plaatsen waar een samenleving gedrag lokaliseert en controleert dat afwijkt van de geldende normen. Voorbeelden hiervan zijn rusthuizen, gevangenissen en bordelen [10](#page=10). ### 4.3 Heterotopie en heterochronie Heterotopieën gaan vaak gepaard met heterochronie, wat een verstoring van het normale, lineaire tijdsverloop impliceert. Dit kan zich uiten door een opeenhoping van tijd, zoals in musea, archieven en bibliotheken, of door een specifieke periodisering, zoals bij jaarlijkse kermissen, beurzen of vakantieoorden [11](#page=11). ### 4.4 Toegangsbemiddeling tot heterotopieën De toegang tot een heterotopische ruimte is altijd bemiddeld. Dit betekent dat de ruimte weliswaar toegankelijk is, maar dat er duidelijke grenzen zijn die niet iedereen mag overschrijden. Voorbeelden van dergelijke afgebakende ruimtes zijn gevangenissen, kloosters en bioscopen [13](#page=13). > **Example:** Een gevangenis is een heterotopie van de 'afwijking' omdat het individuen bevat die afwijken van de maatschappelijke norm. De toegang is strikt bemiddeld door middel van bewaking en toegangsregels, wat de heterotopie van de 'afwijking' en de bemiddelde toegang combineert. * * * ## Veelgemaakte fouten om te vermijden * Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens * Let op formules en belangrijke definities * Oefen met de voorbeelden in elke sectie * Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Discours | Een geheel van uitspraken, teksten en praktijken die binnen een specifieke historische periode kennis produceren over bepaalde (deel)gebieden van de samenleving, en die de betekenisgeving aan concrete objecten en acties bepalen. | | Episteme | Een term gebruikt door Foucault om te verwijzen naar het onderliggende, vaak onbewuste, kennissysteem of de denkwijze die kenmerkend is voor een bepaalde historische periode en die bepaalt wat als waar, mogelijk en zegbaar wordt beschouwd. | | Pouvoir-savoir | Het concept van Foucault dat stelt dat kennis (savoir) en macht (pouvoir) onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn; kennissystemen sturen en reguleren sociaal gedrag en vormen de subjectiviteit van individuen. | | Bio-pouvoir | Een specifieke vorm van machtsuitoefening gericht op het beheer van de levensprocessen van bevolkingsgroepen, zoals het sturen van de volksgezondheid, geboortecijfers en levensverwachting, om de maatschappij te optimaliseren. | | Subjectiviteit | De manier waarop individuen zichzelf en de wereld ervaren en begrijpen, gevormd door sociale, culturele en historische contexten; voor Foucault is subjectiviteit een product van machts- en kennissystemen. | | Zorg voor het zelf | Het concept van Foucault dat verwijst naar de mogelijkheid voor het subject om actief macht op zichzelf uit te oefenen, eigen waarden te cultiveren en het eigen leven vorm te geven, los van externe dwang, maar wel binnen een specifieke context. | | Heterotopie | Een concrete, afgebakende ruimte die afwijkende regels en mogelijkheden kent ten opzichte van de omliggende ruimtes, en die een functie kan vervullen als een lokaliseerbare utopie of kritiek op de maatschappij. | | Heterochronie | Een concept dat de verstoring van het normale, lineaire tijdsverloop beschrijft, vaak geassocieerd met heterotopische ruimtes, door middel van accumulatie van tijd (musea) of periodisering (kermissen). | | Toegangsbemiddeling | Het proces waarbij de toegang tot bepaalde ruimtes, met name heterotopische ruimtes, wordt gereguleerd en gemarkeerd door duidelijke grenzen die niet iedereen mag overschrijden. |