Les duurzaamheid_gezondheid.pdf

# Planetaire gezondheid en de menselijke impact Dit onderwerp introduceert het concept van planetaire gezondheid als de gezondheid van zowel de menselijke beschaving als de natuurlijke systemen waarvan we afhankelijk zijn, en de verstoorde natuurlijke systemen door menselijke invloed in het Antropoceen. ### 1.1 Het Antropoceen en de verstoorde natuurlijke systemen Het concept van het Antropoceen beschrijft een nieuwe geologische tijdsperiode waarin de invloed van de mens zo groot is dat deze de aarde en haar systemen blijvend verandert, waardoor de mens de belangrijkste geologische kracht op aarde is geworden. Deze periode wordt gekenmerkt door de "Grote Versnelling", die samenvalt met de welvaartsstaat [10](#page=10) [6](#page=6). Er is nog nooit zoveel welvaart geweest, maar tegelijkertijd zijn de natuurlijke systemen verstoord. De menselijke impact manifesteert zich op verschillende manieren [5](#page=5) [6](#page=6): * Verschuivingen in biodiversiteit [6](#page=6). * Veranderende biogeochemische stromen [6](#page=6). * Veranderend landgebruik en landbedekking [6](#page=6). * Verstedelijking [6](#page=6). * Wereldwijde vervuiling [6](#page=6). * Klimaatverandering [6](#page=6). * Uitputting van natuurlijke hulpbronnen [6](#page=6). * Veranderende voedselsystemen [6](#page=6). * De introductie van "novel entities", wat verwijst naar door de mens gemaakte stoffen die vreemd zijn aan natuurlijke systemen, zoals mariene plastic vervuiling [15](#page=15). Klimaatverandering wordt in het bijzonder veroorzaakt door de toename van het broeikaseffect door menselijk handelen. Dit is zichtbaar in de stijgende CO2-concentraties in de atmosfeer. De globale broeikasgasuitstoot en de bijbehorende opwarmingsscenario's tonen de ernst van deze situatie [7](#page=7) [8](#page=8) [9](#page=9). ### 1.2 Ongelijkheid in de context van planetaire gezondheid Er zijn significante ongelijkheden in de bijdragen aan en de gevolgen van ecologische problemen, zowel tussen landen als binnen samenlevingen [11](#page=11) [12](#page=12). * **Relatieve bijdragen en ongelijke verdelingen:** De BRICS-landen (Brazilië, Rusland, India, China, Zuid-Afrika) leveren een aanzienlijke bijdrage aan de productie, maar het grootste deel van de consumptie vindt nog steeds plaats in ontwikkelde OESO-regio's, ondanks hun relatief kleine aandeel in de wereldbevolking [11](#page=11). * **Meervoudige sociale ongelijkheden:** Deze omvatten verschillen in gezondheid, inkomen, vermogen/rijkdom, politieke macht, gender, leeftijd, etniciteit, en meer [12](#page=12). * **Ongelijk aandeel in ecologische problemen:** Sommige groepen dragen meer bij aan ecologische problemen dan andere [12](#page=12). * **Ongelijke verdeling van gevolgen:** De gevolgen van ecologische problemen treffen niet iedereen gelijk [12](#page=12). * **Ongelijke herkenning en deelname:** Er is een ongelijke verdeling in de erkenning en participatie in beleids- en kennisontwikkeling rond ecologische thema's [12](#page=12). * **Ongelijke verdeling van kosten en baten:** De transitie naar duurzaamheid kent een ongelijke verdeling van kosten en baten. Dit principe van ongelijke verdeling van oorzaak en gevolg van ecologische problemen is een cruciaal leerstofonderdeel [12](#page=12). Dit leidt tot wereldwijde ongelijkheid in kwetsbaarheid op het gebied van gezondheid, voedsel, water, ecosysteemdiensten, leefomgeving en infrastructuur [17](#page=17). ### 1.3 Definities van gerelateerde concepten Om het veld van planetaire gezondheid te begrijpen, zijn enkele definities essentieel [13](#page=13): * **Planetary health (planetaire gezondheid):** De gezondheid van menselijke beschavingen én van de natuurlijke systemen waarvan zij afhankelijk zijn. Het erkent de planeet als een systeem [13](#page=13). * **One Health:** Een geïntegreerde, verbindende aanpak die ernaar streeft de gezondheid van mensen, dieren en ecosystemen duurzaam in balans te brengen en te optimaliseren [13](#page=13). * **Global health:** Het studie-, onderzoeks- en praktijkveld dat prioriteit geeft aan het verbeteren van gezondheid en het realiseren van gelijkheid in gezondheid voor alle mensen wereldwijd [13](#page=13). * **Public health:** Alle georganiseerde maatregelen (publiek én privaat) om ziekte te voorkomen, gezondheid te bevorderen en het leven van de totale bevolking te verlengen [13](#page=13). ### 1.4 Planetaire grenzen Het concept van planetaire grenzen, zoals uiteengezet door Rockström et al. en Richardson et al. definieert een veilige handelingsruimte voor de mensheid. In 2023 zijn zes van deze grenzen overschreden [14](#page=14) . > **Tip:** Het is belangrijk om de definities van planetaire gezondheid, One Health, Global Health en Public Health goed uit elkaar te houden voor het examen [13](#page=13). > **Tip:** Begrijp de link tussen de menselijke impact, het Antropoceen en de ongelijke verdeling van ecologische problemen en hun gevolgen [12](#page=12) [6](#page=6). De situatie in België, hoewel niet gedetailleerd in de beginpagina's, is ook relevant voor de bredere context van planetaire gezondheid en menselijke impact [18](#page=18). --- # Klimaatverandering en gezondheidseffecten in België Dit deel van de cursus behandelt de belangrijkste klimaatsgerelateerde stressoren in België, zoals hittegolven, luchtvervuiling en wateroverlast, en hun impact op de volksgezondheid, inclusief specifieke casussen. ### 2.1 Klimaatgerelateerde stressoren in België België wordt geconfronteerd met diverse klimaatsgerelateerde stressoren die een significante impact hebben op de volksgezondheid. Deze stressoren omvatten onder andere [19](#page=19): * **Hittegolven en het hitte-eilandeffect:** Stijgende temperaturen en de blootstelling aan fijnstof in stedelijke gebieden leiden tot oversterfte, vroegtijdige sterfte en morbiditeit, met name bij ouderen en chronisch zieken. Het hitte-eilandeffect versterkt dit fenomeen in steden [19](#page=19) [21](#page=21). * **Luchtvervuiling:** Concentraties van roetdeeltjes en andere fijnstofpartikels hebben een direct verband met het aantal acute luchtweginfecties [25](#page=25). * **Wateroverlast:** Extreme weersomstandigheden zoals droogte, stormen en overstromingen hebben indirecte gezondheidsimpact op de mentale gezondheid. Grote overstromingen, zoals die in de Vesder Vallei in de zomer van 2021, kunnen leiden tot veel slachtoffers en aanzienlijke materiële schade [19](#page=19) [28](#page=28). * **Veranderende weerpatronen:** Warmere lentes met meer regen en mildere winters kunnen gebieden gevoeliger maken voor transmissies van infectieziekten, bijvoorbeeld door de tijgermug en teken die de ziekte van Lyme overdragen [19](#page=19). * **Pollen en luchtalergenen:** Langere en vroegere pollenseizoenen, met vaak hogere concentraties door opwarming en veranderde neerslagpatronen, beïnvloeden de gezondheid [19](#page=19). * **Gebrek aan stedelijk groen:** Dit is gelinkt aan vroegtijdige sterfte en een verminderd mentaal welzijn [19](#page=19). #### 2.1.1 Hittegolven en het hitte-eilandeffect Het hitte-eilandeffect versterkt de effecten van klimaatverandering in Belgische steden [21](#page=21). * **Toename van hittegolven:** Hittegolven nemen toe in frequentie en intensiteit. Wat vroeger om de 3-4 jaar voorkwam, gebeurt nu elk jaar, vaak meerdere keren. Tegen 2050 wordt verwacht dat er meerdere hittegolven per jaar zullen zijn, goed voor ongeveer een maand hitte, met op de heetste dagen een temperatuurstijging van 8 tot 9°C [21](#page=21). * **Hittegolfgraaddagen (HDG):** Dit is een meeteenheid die aangeeft met hoeveel de drempel voor hittestress wordt overschreden. De drempel is 29,6°C overdag en 18,2°C 's nachts. Een score van 60 HDG's of meer wordt in Vlaanderen beschouwd als indicator voor ernstige hittestress. Vanaf 2030 wordt geschat dat in Belgische grote steden de drempel van 60 hittegolfgraaddagen elk jaar zal worden overschreden [21](#page=21) [22](#page=22). * **Definitie van een hittegolf:** Een hittegolf in België wordt gedefinieerd als minimaal vijf opeenvolgende dagen met een maximale temperatuur van 25°C of hoger, waarvan minstens drie dagen de temperatuur oploopt tot 30°C of hoger, gemeten in Ukkel [22](#page=22). * **Impact op zorginstellingen:** In 2050 wordt verwacht dat 100% van de kwetsbare (zorg)instellingen in Gent getroffen zal worden door hittestress [23](#page=23). ##### 2.1.1.1 Fysiologie van hittestress De hoeveelheid warmte die in het menselijk lichaam wordt opgeslagen, wordt beïnvloed door: * Het onvermogen om intern opgewekte warmte kwijt te raken door hittestress uit de omgeving (hoge temperatuur, hoge luchtvochtigheid, weinig wind, veel warmtestraling) [44](#page=44). * Kledij die een barrière vormt voor warmteverlies [44](#page=44). * Externe warmte-opname uit de omgeving [44](#page=44). Als het lichaam zijn kerntemperatuur niet goed kan regelen en de warmte niet kan afvoeren, stijgt het risico op hitte-uitputting en hitteslag. De inspanningen van het lichaam om zichzelf af te koelen, zetten druk op het hart en de nieren [44](#page=44) [46](#page=46). #### 2.1.2 Luchtvervuiling Luchtvervuiling, in het bijzonder fijnstof (PM) en ozon (O₃), heeft significante gezondheidseffecten (#page=36,38) [36](#page=36) [38](#page=38). * **Bronnen van luchtvervuiling:** * **Natuurlijke bronnen:** Stof en bodemdeeltjes (woestijnen, droogtes), zeezout, bos- en savannebranden, vulkanen, biogene emissies van planten, microbiële bronnen & wetlands, en stof van vulkanische/tektonische activiteit [34](#page=34). * **Menselijke (antropogene) bronnen:** Verkeer (weg, lucht, zee), huishoudelijk stoken/koken, energiecentrales & industrie, landbouw (mest/kunstmest), afvalverbranding/open vuren, mijnbouw/steengroeven/bouw, stedelijke verdamping/oplosmiddelen, en scheepvaart [34](#page=34). * **Proces van luchtvervuiling:** Veel schadelijke stoffen ontstaan in de lucht zelf door chemische reacties. Kleine deeltjes fijn stof worden uit de atmosfeer verwijderd door aanhechting aan waterdruppels, die groeien tot ze uitregenen. Grotere deeltjes worden verwijderd door directe uitwassing door vallende regendruppels [35](#page=35). * **Particulate Matter (PM):** Dit zijn fijnstofdeeltjes die een grote bedreiging vormen voor de gezondheid (#page=36,37). De kans op COPD, astma en cardiovasculaire ziekten stijgt met hogere concentraties fijnstof [36](#page=36) [37](#page=37) [42](#page=42). * **Ozon (O₃):** Ozon is een andere belangrijke luchtvervuilende stof met gezondheidseffecten [38](#page=38). * **Pathofysiologie:** Luchtvervuiling kan leiden tot diverse ziekten door ontstekingsreacties, oxidatieve stress en versnelde veroudering [39](#page=39). * **Ziektebelasting:** In Nederland is er een aanzienlijke ziektebelasting door luchtverontreiniging [40](#page=40). * **WHO luchtkwaliteitsrichtlijnen:** De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) stelt richtlijnen op voor luchtkwaliteit. Het verlagen van de concentratie vervuiling naar WHO-richtlijnen of lagere gemiddelden heeft een meetbaar effect op de gezondheid [41](#page=41) [43](#page=43). * **Effect van PM₂.₅ verlaging:** In Kortrijk, Gent en Antwerpen kan een verlaging naar het Vlaamse gemiddelde (12 µg/m³) rond de 20% van de COPD-gevallen voorkomen. Verlaging tot de WHO-richtlijn (5 µg/m³) kan ongeveer 48% van de gevallen voorkomen [43](#page=43). #### 2.1.3 Wateroverlast en extreme weersomstandigheden Extreme weersomstandigheden, waaronder overstromingen, hebben directe en indirecte gevolgen voor de gezondheid [19](#page=19). * **Overstromingen in de Vesder Vallei (Zomer 2021):** Deze overstromingen troffen 97 km² land, waarbij 209 gemeenten tot rampgebied werden uitgeroepen. Er waren 31.564 getroffen wooneenheden, 8.700 gezinnen zonder gas, en meer dan 160.000 ton afval werd weggespoeld. Helaas eisten de overstromingen ook 39 levens, waarvan 37 in de provincie Luik [28](#page=28). * **Indirecte impact op mentale gezondheid:** Extreme weersomstandigheden kunnen leiden tot stress, angst en andere psychische klachten [19](#page=19). ### 2.2 Impact van klimaatverandering op de volksgezondheid in België De klimaatverandering heeft een veelzijdige impact op de volksgezondheid in België, zowel direct als indirect (#page=29,30,31) [29](#page=29) [30](#page=30) [31](#page=31). * **Hitte en sterfte:** Extreme temperaturen verhogen de sterfte, met name door luchtwegaandoeningen. Zomer 2019 zag bijvoorbeeld 700 'hitte-gerelateerde' sterftes in België, 2020 telde 1460 sterftes, en in 2022 waren er 1200 sterftes, alle gerelateerd aan hittegolven. Hogere hitte-effecten werden waargenomen bij mensen met psychoses [48](#page=48) [49](#page=49). * **Koude en kwetsbaarheid:** Koude-effecten op het sterfterisico zijn vergeleken met het 2,5e percentiel van de dagtemperatuur, met vertragingen van 0 tot 28 dagen vóór overlijden. Mensen met astma zijn gevoeliger voor koude [49](#page=49). * **Invloed van luchtvervuiling:** Het effect van extreme temperaturen op sterfte wordt gemodificeerd door luchtvervuiling, waaronder PM₂.₅, NO₂, O₃ en zwarte koolstof [49](#page=49). * **Sociale ongelijkheid:** De impact van temperatuur op mortaliteit en sociale ongelijkheid is een belangrijk aandachtspunt [49](#page=49). * **Kwetsbaarheid na ziekenhuisopnames:** Kwetsbaarheid voor temperatuur is lager na lange of frequente ziekenhuisopnames [49](#page=49). * **Ozon als risicofactor:** Naast hittegolven is de ozonconcentratiepiek ook een risicofactor voor oversterfte in België [48](#page=48). > **Tip:** Het is cruciaal om te begrijpen hoe verschillende stressoren – zoals hitte, luchtvervuiling en extreme weersomstandigheden – elkaar kunnen versterken en complexere gezondheidsrisico's kunnen creëren. > **Tip:** De socio-economische status kan ook een rol spelen in de blootstelling aan en de kwetsbaarheid voor klimaatgerelateerde gezondheidseffecten, wat leidt tot sociale ongelijkheid in de impact (#page=20,49) [20](#page=20) [49](#page=49). --- # Duurzame voeding en gezondheid Dit onderwerp onderzoekt de complexe verbanden tussen ons voedselsysteem, de impact ervan op het milieu en de daaruit voortvloeiende gevolgen voor de menselijke gezondheid, met een specifieke focus op de kenmerken van duurzame maaltijden en voedingspatronen. ### 3.1 De relatie tussen milieudegradatie en menselijke gezondheid De impact van het voedselsysteem op het milieu is aanzienlijk en heeft directe gevolgen voor de menselijke gezondheid. Belangrijke milieu-impacts van de voedselproductie omvatten: * **Broeikasgasuitstoot:** De voedselketen is verantwoordelijk voor ongeveer 27% van de totale broeikasgasuitstoot. Dit wordt verder geïllustreerd door de variërende CO₂-equivalenten per kilogram voedselproduct, waarbij dierlijke producten over het algemeen een hogere uitstoot hebben dan plantaardige alternatieven. Ultra-processed voedsel draagt significant bij aan de totale broeikasgasuitstoot [56](#page=56) [57](#page=57) [59](#page=59). * **Waterverbruik en -vervuiling:** De voedselindustrie is een grote consument van water. Het gemiddelde waterverbruik varieert sterk per voedingsitem, met plantaardige producten zoals amandelen die aanzienlijke hoeveelheden 'blue water' (grond- en oppervlaktewater) vereisen. Ultra-processed voedsel is ook verantwoordelijk voor een significant deel van het watergebruik. Verontreiniging van lucht en water is een ander gevolg [56](#page=56) [58](#page=58) [59](#page=59). * **Landgebruik en biodiversiteitsverlies:** De verschuiving van wilde natuur naar landbouwgrond leidt tot ontbossing, bodemafbraak en verlies van biodiversiteit. Ultra-processed voedsel vertegenwoordigt een aanzienlijk deel van het landgebruik [56](#page=56) [59](#page=59). * **Voedselverlies en -afval:** Dit draagt bij aan de inefficiëntie van het systeem en de bijbehorende milieu-impact [60](#page=60). Deze milieu-impacts kunnen leiden tot diverse gezondheidsproblemen, waaronder chronische aandoeningen, ondervoeding, en voedingsstofarme voeding [56](#page=56). #### 3.1.1 Impact van wateroverlast op gezondheid Extreem weer, zoals de overstromingen in de Vesder vallei in de zomer van 2021, illustreert de directe link tussen klimaatverandering, milieudegradatie en gezondheid. De gevolgen van dergelijke gebeurtenissen zijn divers en omvatten [51](#page=51): * **Fysieke gezondheidseffecten:** * Onderbroken toegang tot essentiële middelen zoals medicijnen [52](#page=52). * Beperkte toegang voor zorgverleners [52](#page=52). * Onveilige leefomstandigheden door vernietigde huizen, gebrek aan drinkwater, elektriciteit en gas [52](#page=52). * Verspreiding van afval door getroffen gebieden, wat leidt tot hygiënische risico's [52](#page=52). * **Mentale gezondheidseffecten:** * Uitputting, stress en slaaptekort bij hulpverleners [53](#page=53). * Paniek, angst, ontreddering en administratieve burnout bij getroffenen [53](#page=53). * Isolatie, verergerd door de COVID-19 pandemie [53](#page=53). * Exacerbatie van verslavingsproblematiek, zoals de uitdagingen met methadonleveringen tijdens de overstroming [53](#page=53). Deze gebeurtenissen benadrukken de kwetsbaarheid van de samenleving voor klimaatgerelateerde crises en de noodzaak van veerkrachtige systemen, waaronder een duurzaam voedselsysteem [51](#page=51). ### 3.2 Duurzame maaltijden en voedingspatronen De transitie naar een duurzamer voedselsysteem vereist een aanpassing van onze maaltijden en voedingspatronen. #### 3.2.1 Definiëring van plantaardige en duurzame maaltijden * **Plantaardige maaltijd:** Een maaltijd die primair of uitsluitend uit plantaardige ingrediënten bestaat, zoals groenten, fruit, peulvruchten, volle granen, noten en zaden. Dit kan variëren van veganistisch (geen dierlijke producten) tot 'plant-forward' (beperkte toevoeging van zuivel/eieren). Het is belangrijk op te merken dat een plantaardige maaltijd op zich nog niet per se duurzaam is; factoren als verpakking, seizoensgebondenheid en herkomst spelen ook een rol [60](#page=60). * **Duurzame maaltijd:** Een maaltijd die de totale impact op milieu, gezondheid en maatschappij minimaliseert over de gehele levenscyclus [60](#page=60). * **Milieuaspecten:** Lage CO₂-uitstoot, minimaal land- en watergebruik, bevordering van biodiversiteit, beperking van voedselverlies en afval, en minimale verpakking [60](#page=60). * **Gezondheidsaspecten:** Voedzaamheid met veel vezels, beperking van ultra-bewerkte producten, en een matige inname van zout, suiker en verzadigd vet [60](#page=60). * **Sociaal-economische aspecten:** Eerlijke handel en arbeid, betaalbaarheid, gebruik van lokale en seizoensgebonden producten waar mogelijk, en respect voor dierenwelzijn [60](#page=60). #### 3.2.2 De vier typen maaltijden in relatie tot gezondheid en duurzaamheid De interactie tussen de gezondheidskwaliteit van een maaltijd en de duurzaamheid van de productie ervan kan worden ingedeeld in vier categorieën [61](#page=61): * **Gezond en duurzaam (Win-Win Maaltijd):** Deze maaltijden bieden zowel gezondheidsvoordelen als een lage milieu-impact. Voorbeelden zijn plantaardige voedingspatronen met minder dierlijke producten en een grotere nadruk op fruit, groenten, peulvruchten, noten en volkoren granen [61](#page=61). * **Gezond en niet duurzaam (Win-Verlies Maaltijd):** Deze diëten zijn gezond maar houden geen rekening met de duurzaamheidsdoelen van voedselproductie [61](#page=61). * **Ongezond en duurzaam (Verlies-Win Maaltijd):** De productie is duurzaam, maar het dieet voldoet niet aan de energie- en voedingsbehoeften van de consument [61](#page=61). * **Ongezond en niet duurzaam (Verlies-Verlies Maaltijd):** Dit type maaltijd is energierijk, bevat veel toegevoegde suikers, verzadigde vetten, bewerkt voedsel en rood vlees, en heeft een hoge milieu-impact [61](#page=61). ### 3.3 Duurzaam voedselbeleid en gezondheid Het bereiken van goede gezondheid en welzijn (SDG 3: Goede gezondheid en welzijn) is nauw verbonden met de duurzaamheid van het voedselsysteem. Dit omvat het herstellen van de voedselketen van onduurzame praktijken om voedselzekerheid te garanderen. De Sustainable Development Goals (SDG's) bieden een kader voor deze inspanningen, met specifieke doelen gericht op het beëindigen van honger, het garanderen van gezonde levens, het bevorderen van duurzame landbouw en consumptiepatronen, en het bestrijden van klimaatverandering [62](#page=62). > **Tip:** Het conceptualiseren van maaltijden als 'Win-Win', 'Win-Verlies', 'Verlies-Win' en 'Verlies-Verlies' is een nuttig hulpmiddel om de gezondheids- en duurzaamheidsaspecten van verschillende voedingskeuzes te evalueren. > **Voorbeeld:** Een maaltijd bestaande uit een grote portie rood vlees met frietjes kan als 'Ongezond en niet duurzaam' worden geclassificeerd vanwege het hoge gehalte aan verzadigde vetten, bewerkte componenten en de milieu-impact van rundvleesproductie. Een maaltijd met linzenstoofpot, volkoren brood en een salade van seizoensgroenten zou eerder onder 'Gezond en duurzaam' vallen. --- # Klimaatgevoelige aandoeningen en de gezondheidszorgsector De gezondheidszorgsector staat centraal in de aanpak van klimaatverandering, zowel als een bron van emissies als een essentiële speler in het mitigeren en adapteren aan de gezondheidseffecten ervan. ### 4.1 De impact van klimaatverandering op gezondheid Klimaatverandering verergert meer dan de helft van de ziekteverwekkende aandoeningen. Dit manifesteert zich op diverse manieren, waaronder veranderingen in de verspreiding van infectieziekten en de toename van allergische reacties [65](#page=65). #### 4.1.1 Klimaatgevoelige infectieziekten Veranderende klimaatomstandigheden creëren gunstigere omstandigheden voor de verspreiding van ziekteverwekkers en hun vectoren. * **Vector-gebonden ziekten:** * Lyme disease (via teken) is in Nederland verviervoudigd in de afgelopen 20 jaar. Zachtere winters verhogen de overlevingskansen van teken en hun gastheren (zoals muizen en reeën), waardoor teken eerder en langer actief zijn [66](#page=66). * Exotische steekmuggen, zoals de Aziatische tijgermug, vinden Europa, en specifiek België, geschikter door de veranderende klimaat omstandigheden. Deze muggen worden verspreid via internationale handel (bv. gebruikte autobanden, planten) en reizigers. Ze kunnen virussen zoals dengue, chikungunya en zika overdragen [67](#page=67). * **Invloed van extreem weer:** Klimaatverandering leidt tot extreem weer, wat het risico op infectieziekten verhoogt [68](#page=68). * **Zoonotische spillover:** In tropische gebieden met hoge biodiversiteit en landgebruiksveranderingen neemt het risico op zoonotische spillover toe [69](#page=69). * **Luchtvochtigheid en droogte:** Er is een verband tussen virusverspreiding en luchtvochtigheid/droogte [70](#page=70). #### 4.1.2 Klimaat en allergieën De effecten van klimaatverandering op het milieu verergeren allergische aandoeningen. * **Langere en vroegere pollenseizoenen:** Door hogere CO₂-concentraties en warmere temperaturen kunnen de 'allergeniteit' van pollen toenemen, wat leidt tot hogere concentraties en meer blootstelling en klachten [71](#page=71). * **Vestiging van nieuwe allergenen:** Planten zoals ambrosia (ragweed), een sterk allergeen, krijgen meer kansen om zich te vestigen en kunnen opvolging en bestrijding vereisen [71](#page=71). * **Versterking van symptomen door extremen:** Weersextremen (hittegolven, onweer) en luchtvervuiling kunnen symptomen versterken, zoals bij 'thunderstorm asthma' [71](#page=71). * **Gezondheidsimpact:** Dit resulteert in meer hooikoorts, astma-exacerbaties en oog-/neusklachten [71](#page=71). > **Tip:** De interactie tussen milieu (klimaat) en gezondheid is complex. Factoren zoals luchtvervuiling, chemische vervuiling, waterverontreiniging en extreme weersomstandigheden beïnvloeden de gezondheid van zowel individuen als gemeenschappen [81](#page=81). ### 4.2 De gezondheidszorgsector: deel van het probleem en de oplossing De gezondheidszorgsector heeft een dubbele rol in de context van klimaatverandering. Enerzijds draagt de sector bij aan de uitstoot van broeikasgassen, anderzijds is zij cruciaal voor het aanpakken van de gezondheidsgevolgen en het bevorderen van klimaatbestendigheid [75](#page=75). #### 4.2.1 De uitstoot van de gezondheidszorgsector De gezondheidszorgsector genereert een aanzienlijke hoeveelheid broeikasgasemissies, die worden onderverdeeld in drie 'scopes' [77](#page=77). * **Scope 1: Directe uitstoot op zorgsites** * Verbranding ter plaatse (bv. aardgasketels) [77](#page=77). * Eigen voertuigenvloot [77](#page=77). * Lekkende koelmiddelen [77](#page=77). * Medische gassen zoals lachgas en desfluraan [77](#page=77). * **Scope 2: Indirecte uitstoot van aangekochte energie** * Elektriciteit [77](#page=77). * Warmte, stoom of koeling die extern wordt opgewekt [77](#page=77). * **Scope 3: Overige indirecte uitstoot in de aanvoerketen** * Aankoop van goederen en diensten, waaronder farmaceutica en medisch materiaal [77](#page=77). * Kapitaalgoederen zoals gebouwen en apparatuur [77](#page=77). * Afvalverwerking en watergebruik [77](#page=77). * Woon-werkverkeer van personeel [77](#page=77). * Verplaatsingen van patiënten en bezoekers [77](#page=77). * Zakenreizen [77](#page=77). * Uitbestede activiteiten [77](#page=77). * Distributie en investeringen [77](#page=77). #### 4.2.2 De voetafdruk van de gezondheidszorg in België en wereldwijd In België is de gezondheidszorgsector verantwoordelijk voor ongeveer 5% van de nationale CO₂-voetafdruk. Operation Zero schat de uitstoot van de gezondheidszorg op circa 9.901 kiloton CO₂-equivalent per jaar. Zonder aanvullend beleid kan deze uitstoot in 2050 met ongeveer 61% stijgen [79](#page=79). * **Samenstelling van de voetafdruk:** * Scope 3 (aanvoerketen) is dominant [79](#page=79). * Farmaceutica vertegenwoordigen ongeveer 31% van de totale zorguitstoot [79](#page=79). * Ziekenhuizen dragen voor circa 55% bij aan de zorguitstoot, waarvan meer dan 80% afkomstig is van goederen en diensten (medisch materiaal, voeding, medicatie, etc.) [79](#page=79). Wereldwijd draagt de zorgsector ongeveer 4,4% bij aan de totale emissies [79](#page=79). #### 4.2.3 De dubbele verantwoordelijkheid: mitigatie en adaptatie De gezondheidszorgsector heeft een tweeledige verantwoordelijkheid: het bijdragen aan het verminderen van de klimaatverandering (mitigatie) en het zich aanpassen aan de gevolgen ervan (adaptatie) [82](#page=82). * **Bijdrage aan adaptatie:** * Het versterken van gezondheidssystemen, rekening houdend met veranderende behoeften door klimaatverandering [82](#page=82). * Het creëren van gelijke en klimaatbestendige gezondheidssystemen [82](#page=82). * Klimaatbestendigheid omvat het vermogen van een systeem om de negatieve effecten van klimaatverandering, zoals hittegolven, droogte en overstromingen, op te vangen of te beperken. Dit omvat aanpassing (klimaatadaptatie) van de leefomgeving en infrastructuur [81](#page=81). * **Bijdrage aan mitigatie:** * Het verlenen van zorg zonder schade aan mens en milieu [82](#page=82). * Dit omvat brede, horizontale systeemversterking, waarbij de focus ligt op duurzame, langetermijnoplossingen en het vermijden van puur rampenbeheer [82](#page=82). #### 4.2.4 Principes voor duurzame gezondheidszorg Er zijn vier belangrijke principes voor het ontwikkelen van een duurzame gezondheidszorg [83](#page=83): 1. **Integreer omgevingsparameters in patiënt-interacties:** Houd rekening met milieu-invloeden op de gezondheid van patiënten. Een voorbeeld hiervan is het overwegen van 'groen' voorschrijven, zoals het kiezen voor poederinhalatoren boven aerosol-inhalatoren waar mogelijk [84](#page=84) [85](#page=85) [86](#page=86). 2. **Voer duurzame praktijken door in de zorgverlening:** Implementeer milieuvriendelijke praktijken in de dagelijkse operaties [87](#page=87). 3. **Stimuleer systeemverandering:** Werk aan bredere veranderingen binnen de sector en de samenleving om duurzaamheid te bevorderen. 4. **Meet en rapporteer:** Evalueer de milieu-impact van de gezondheidszorg en rapporteer hierover om transparantie en voortdurende verbetering te garanderen. #### 4.2.5 Initiatieven en voorbeelden Diverse initiatieven worden genomen om de gezondheidszorg duurzamer en klimaatbestendiger te maken: * **Vlaanderen:** Initiatieven zoals het Hitteplan voor woonzorgcentra en de Green Deal Zorg Vlaanderen dragen bij aan klimaatadaptatie en -mitigatie [88](#page=88). * **Internationaal:** Diverse internationale gezondheidszorginitiatieven richten zich op duurzaamheid [89](#page=89). * **Erasmus Ziekenhuis:** Dit ziekenhuis heeft specifieke duurzaamheidsinitiatieven ontplooid [90](#page=90). * **Educatieve hulpmiddelen:** Spelletjes zoals die op eplanet.care bieden een introductie tot planetary health en de uitdagingen rond voeding, luchtvervuiling, hitte en infectieziekten, specifiek voor zorgverleners [91](#page=91). > **Tip:** Een 'klimaatvriendelijke en veerkrachtige gezondheidszorg' kan zowel de directe als indirecte gevolgen van klimaatverandering aanpakken [81](#page=81). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Planetaire gezondheid | Het samenspel tussen de gezondheid van menselijke beschavingen en de natuurlijke systemen waarvan zij onlosmakelijk afhankelijk zijn. | | Antropoceen | Een nieuw geologisch tijdperk waarin de impact van de mens zo significant is dat het de aardse systemen blijvend verandert, waardoor de mens de dominante geologische kracht op aarde wordt. | | One Health | Een holistische en geïntegreerde aanpak die streeft naar een duurzame balans en optimalisatie van de gezondheid van mensen, dieren en ecosystemen. | | Global health | Het studie-, onderzoeks- en praktijkveld dat zich toelegt op het verbeteren van de wereldwijde gezondheid en het realiseren van gezondheidsgelijkheid voor iedereen. | | Public health | Alle georganiseerde inspanningen, zowel publiek als privaat, gericht op ziektepreventie, gezondheidsbevordering en levensverlenging voor de gehele bevolking. | | Planetaire grenzen | Negen essentiële ecologische grenzen die de veilige operationele ruimte voor de mensheid definiëren; het overschrijden ervan kan leiden tot significante en potentieel onomkeerbare veranderingen in de aardse systemen. | | Novel entities | Door de mens gecreëerde stoffen die vreemd zijn aan de natuurlijke cycli van de aarde en die potentieel schadelijke effecten kunnen hebben op ecosystemen en de menselijke gezondheid. | | Hittegolven | Periodes van uitzonderlijk hoge temperaturen die meerdere dagen aanhouden en significante gezondheidsrisico's met zich meebrengen, zoals hitte-uitputting en hitteslag. | | Hitte-eilandeffect | Een fenomeen waarbij stedelijke gebieden significant warmer zijn dan omliggende plattelandsgebieden, voornamelijk door de absorptie en opslag van warmte door bebouwing en infrastructuur. | | Fijnstof (Particulate Matter - PM) | Een verzameling van kleine zwevende deeltjes in de lucht, variërend in grootte, die schadelijk kunnen zijn voor de luchtwegen en het cardiovasculaire systeem bij inademing. | | Ozon (O₃) | Een gas dat op grondniveau wordt gevormd door de reactie van zonlicht met vervuilende stoffen; het kan de ademhalingswegen irriteren en bestaande longaandoeningen verergeren. | | Zoonotische spillover | Het proces waarbij ziekteverwekkers overgaan van dieren op mensen, vaak vergemakkelijkt door veranderingen in landgebruik, biodiversiteitsverlies en interacties tussen wilde dieren en menselijke populaties. | | Duurzame voeding | Een voedingspatroon dat de impact op het milieu minimaliseert, bijdraagt aan voedselzekerheid en voeding voor huidige en toekomstige generaties, en dat tegelijkertijd zorgt voor gezonde en veilige voeding. | | Ultra-processed voedsel | Voedingsmiddelen die veel bewerkt zijn en vaak ingrediënten bevatten die niet typisch worden gebruikt in huisgemaakte gerechten, zoals industriële hulpstoffen, smaakstoffen en kleurstoffen. | | Duurzame gezondheidszorg | Een gezondheidszorgsysteem dat streeft naar het minimaliseren van zijn ecologische voetafdruk door middel van efficiënt energieverbruik, afvalreductie en het bevorderen van milieuvriendelijke praktijken, terwijl het tegelijkertijd veerkrachtig is tegen de gevolgen van klimaatverandering. | | Klimaatmitigatie in de zorg | Maatregelen binnen de gezondheidszorgsector die gericht zijn op het verminderen van de uitstoot van broeikasgassen en het beperken van de bijdrage aan klimaatverandering. | | Klimaatadaptatie in de zorg | Maatregelen binnen de gezondheidszorgsector om de weerbaarheid te vergroten tegen de negatieve gevolgen van klimaatverandering, zoals extreme weersomstandigheden en de verspreiding van ziekten. |