1VET_22-23_Ethiekindezorg_12_teamteaching2.pptx

# Wat is goede (menslievende, menswaardige) zorg? Dit onderwerp onderzoekt de essentie van kwalitatief hoogstaande en ethisch verantwoorde zorgverlening, waarbij de mens centraal staat, en de wisselwerking tussen ethische en juridische kaders. ### 1.1 De holistische kijk op zorg Goede zorg wordt bekeken vanuit een holistisch perspectief, waarbij de volledige context van de patiënt wordt meegenomen, inclusief de maatschappelijke normen en waarden. Dit concept is verankerd in wetgeving, die collectieve waarden beschermt door middel van normen. Dit alles vindt plaats op micro-, meso- en macroniveau, waarbij wetgeving deel uitmaakt van het macrohandelingsterrein. ### 1.2 Ethiek en recht in zorgverlening * **Ethiek en recht:** Ethiek integreert altijd het recht. * **Recht als minimum:** Wat juridisch is toegestaan, is niet altijd de beste of meest menslievende zorg. Het recht fungeert als een minimumprogramma. * **Ruime vraagstelling:** De centrale vraag is of de geboden zorg "goede (menslievend/menswaardige)" zorg is. * **Vrijheid en waarden:** Niet alles is juridisch vastgelegd. Waarden en zingeving zijn contextgebonden en dynamisch. Ethiek is altijd ruimer dan het recht. ### 1.3 Juridisch kader en ethische reflectie * **Juridisch kader:** Het niet naleven van wettelijke bepalingen heeft consequenties, zoals aansprakelijkheid. * **Afweging en reflectie:** Wetgeving veronderstelt een afweging en laat ruimte voor ethische reflectie. Dit geldt bijvoorbeeld voor de vraag wanneer, welke en hoe informatie wordt verstrekt, of voor de "vrije keuze van de beroepsbeoefenaar". * **Kritische reflectie:** Het juridische perspectief vraagt om zowel naleving als kritische reflectie. ### 1.4 Ontwikkeling van wetgeving en verhoudingen * **Evolutie:** Wetgeving vloeit voort uit ethische reflectie. Veranderende omstandigheden leiden tot nieuwe ethische afwegingen en dus ook tot nieuwe wetgeving. Dit resulteert in verschillende mogelijke verhoudingen tussen ethiek en recht. * **Kritische verhouding:** De huidige wetgeving sluit mogelijk niet meer aan bij de ethische afwegingen van een zorgverlener. ### 1.5 Verhoudingen tussen ethiek en recht Er zijn verschillende manieren waarop ethiek en recht zich tot elkaar verhouden: * **Botsen:** Wat ethisch wenselijk is, is juridisch niet zonder meer toegestaan. * **Aanvullend (complementair):** Wat ethisch wenselijk is, gaat verder dan het wettelijke minimum en vult dit aan om echt goede zorg te realiseren. Wat wettelijk verplicht is, moet nog verder worden aangevuld naar eigen inzicht en afweging. * **Versterkend:** Wat ethisch wenselijk is, wordt ondersteund door de wetgeving. Wat wettelijk toegestaan of verplicht is, versterkt de ethische afwegingen van de zorgverlener. ### 1.6 Casuïstiek: Illustratieve voorbeelden #### 1.6.1 Casus van een drugsverslaafde vriendin Een vrouw brengt een drugsverslaafde vriendin binnen. De familie heeft het contact verbroken. Het contact is beperkt tot telefonisch in het kader van een afkickprogramma. Na enkele weken neemt de vriendin niet meer op. De vrouw wordt aan het onthaal afgescheept met de mededeling dat er geen informatie mag worden verstrekt over patiënten. Enkele weken later leest de vrouw in de krant dat haar vriendin zelfmoord heeft gepleegd. Ze kon geen afscheid nemen en was niet aanwezig bij de begrafenis. Dit roept vragen op over de menslievendheid en menswaardigheid van de geboden zorg binnen de geldende regels. #### 1.6.2 Casus van de vergeten bewoner in het rusthuis Een verpleegster en twee zorgkundigen leggen dertig bewoners in bed. Tijdens dit proces wordt een bewoner eerst op het toilet geholpen, waarna de verpleegster een andere bewoner bijstaat. Door een uitzonderlijke samenloop van omstandigheden en drukte werd de 83-jarige vrouw vergeten. Ze was dementerend, kon niet roepen en was niet in staat de alarmbel te duwen. Ze overleed door verstikking na een val, waarbij het harnas van haar stoel haar belemmerde. De kleinkinderen stellen vragen over waarom de avond- en nachtploeg niet eerder naar haar hebben gekeken en of een mens wel zomaar vergeten kan worden. De verpleegster toonde veel spijt en gaf aan net verpleegster te zijn geworden om mensen te helpen. Ze werd omschreven als een plichtbewuste, gewaardeerde verpleegkundige met goede evaluaties. #### 1.6.3 Casus van Karel Karel, een patiënt met Multiple Sclerose (MS), zit in een aangepaste rolstoel. Hij is volledig verlamd, heeft een urostomie en een spraakstoornis waardoor hij moeilijk verstaanbaar is en moeite heeft met het leggen van contact. Hij is erg gesteld op routine, vooral wat betreft zijn dagelijkse wasbeurt. Wanneer hij kwaad wordt, is hij bijna niet te verstaan. Karel heeft regelmatig pijnklachten in zijn benen, die stijf zijn en niet geplooid kunnen worden. Een eerdere ingreep waarbij spieren en zenuwbanen in beide benen werden doorgesneden, verminderde de spasmen. Het verpleegkundig dossier vermeldt dat hij op aanvraag een Dafalgan van 1 gram mag hebben. Gedurende periodes met meer pijn vraagt hij vaker om medicatie en respecteert hij de wachttijd tussen doseringen niet. Hij eist dan een Dafalgan. De arts overweegt het gebruik van een placebo, omdat langdurig en veelvuldig gebruik van Dafalgan schadelijk is voor de maag. Indien Karel te veel medicatie vraagt, zou een placebo kunnen worden gegeven. De arts verwacht dat dit een positief effect heeft en de pijnklachten doet afnemen. Deze casus vraagt om een ethische en juridische bespreking volgens een stappenplan, waarbij rekening wordt gehouden met Karels specifieke behoeften, zijn recht op pijnverlichting en de proportionaliteit van de voorgestelde medicatie (placebo). > **Tip:** Bij het analyseren van casussen is het cruciaal om zowel de ethische principes (autonomie, weldoen, niet-schaden, rechtvaardigheid) als de relevante juridische kaders te betrekken. Denk na over de rechten van de patiënt, de plichten van de zorgverlener en de mogelijke risico's en voordelen van de verschillende handelingsopties. > **Voorbeeld:** In de casus van Karel, ethisch gezien, staat zijn recht op pijnverlichting centraal. Juridisch gezien is het voorschrijven van medicatie gebonden aan strikte regels. Het gebruik van een placebo werpt ethische vragen op over misleiding, maar kan vanuit een utilistisch oogpunt gerechtvaardigd worden als het de patiënt beter helpt met zijn pijn om te gaan, zonder de schadelijke effecten van te veel medicatie. De vraag is echter of dit "menslievende" of "menswaardige" zorg is. --- # De verhouding tussen ethische en juridische zorg Dit deel verkent de dynamiek tussen ethische principes en wettelijke kaders in de zorgpraktijk, inclusief hun mogelijke conflicten en complementaire relaties. ### 2.1 De essentie van ethische en juridische zorg * **Ethiek** richt zich op de vraag wat goede, menslievende en menswaardige zorg is, en integreert hierbij altijd het recht. Het gaat verder dan wat wettelijk is voorgeschreven en erkent de waarde van vrijheid en zingeving in de zorgcontext. Ethiek is een ruimer begrip dan het recht. * **Juridische zorg** (het juridische kader) legt wettelijke bepalingen vast die de basis vormen voor handelen. Het niet naleven van deze bepalingen kan consequenties hebben, zoals aansprakelijkheid. Wetgeving veronderstelt echter een afweging en laat ruimte voor ethische reflectie. > **Tip:** Beschouw wetgeving als een minimumprogramma dat aangevuld moet worden met ethische overwegingen om werkelijk kwalitatieve zorg te realiseren. ### 2.2 De holistische kijk op zorg en wetgeving Een holistisch perspectief op zorg omvat de gehele context, inclusief de maatschappelijke regels en wetgeving. Wetgeving beschermt collectieve waarden door normen vast te leggen en is onderdeel van het macro handelingsterrein. ### 2.3 De dynamiek tussen ethiek en recht De relatie tussen ethiek en recht is dynamisch en kan op verschillende manieren worden geïnterpreteerd: #### 2.3.1 Verhoudingen vanuit ethiek * **Botsen:** Wat men ethisch als wenselijk beschouwt, is niet zonder meer juridisch toegelaten. Er kan een conflict ontstaan wanneer ethische overwegingen afwijken van de wettelijke voorschriften. * **Aanvullend (complementair):** Wat men ethisch wil doen, is ruimer en gaat verder dan het wettelijke minimum. De wet vormt de basis, maar ethiek vereist een aanvulling om tot de best mogelijke zorg te komen. * **Versterkend:** Wat men ethisch nastreeft, is ook wettelijk toegelaten of zelfs verplicht. Het wettelijke kader ondersteunt en versterkt de ethische afwegingen. #### 2.3.2 Verhoudingen vanuit recht * **Botsen:** De wetgeving sluit mogelijk niet (meer) aan bij de actuele ethische afwegingen. Dit kan leiden tot situaties waarin professionals zich ethisch gedwongen voelen om anders te handelen dan de wet voorschrijft. * **Aanvullend (complementair):** Wat wettelijk verplicht is, moet nog verder worden aangevuld met eigen inzicht en afwegingen om daadwerkelijk goede zorg te kunnen bieden. * **Versterkend:** Wat wettelijk toegelaten of verplicht is, versterkt de eigen ethische afwegingen en handelen van de professional. > **Tip:** Veranderende omstandigheden kunnen leiden tot nieuwe ethische afwegingen, die op hun beurt weer kunnen resulteren in aangepaste wetgeving. Dit verklaart waarom de verhouding tussen ethiek en recht constant in beweging is. ### 2.4 Illustratieve casussen Om de complexiteit van de verhouding tussen ethiek en recht te illustreren, worden de volgende casussen gepresenteerd: #### 2.4.1 Casus: De vriendin en de drugsverslaafde patiënt Een vrouw brengt haar drugsverslaafde vriendin naar een instelling. Het contact met de patiënt is beperkt tot telefonisch contact in het kader van een afkickprogramma. Wanneer de vriendin niet meer opneemt, krijgt de vrouw bij de instelling te horen dat er geen informatie over patiënten mag worden verstrekt. Later leest ze in de krant dat haar vriendin zelfmoord heeft gepleegd, waardoor ze geen afscheid meer kon nemen en niet op de hoogte was van de begrafenis. Deze casus roept vragen op over de ethische (is dit goede zorg?) en juridische (mag dit, is dit kwaliteitsvolle zorg?) aspecten van de handelwijze van de instelling. #### 2.4.2 Casus: De vergeten bewoner in het rusthuis Een verpleegster, geholpen door zorgkundigen, legde dertig bewoners in bed. Door "een buitengewone samenloop van omstandigheden en de drukte op haar werk" vergat ze een 83-jarige dementerende vrouw, die vervolgens in haar harnas is gestikt. De kleinkinderen uiten hun shock en verbazing over het feit dat een mens zomaar vergeten kan worden, zeker gezien de verpleegkundige bekend staat als plichtsbewust en gewaardeerd. De casus belicht de ethische vraag hoe een dergelijke vergissing kan plaatsvinden en de juridische implicaties hiervan, met name wat betreft nalatigheid en de plicht tot toezicht. #### 2.4.3 Casus: Karel met Multiple Sclerose (MS) en pijnmedicatie Karel, een patiënt met MS, is volledig verlamd, heeft een urostomie en een spraakstoornis, wat het leggen van contacten bemoeilijkt. Hij is gesteld op routine en kan moeilijk omgaan met veranderingen in zijn verzorging. Karel ervaart regelmatig pijnklachten in zijn benen en heeft recht op Dafalgan 1 gram op aanvraag. Gedurende periodes vraagt hij meer medicatie dan de voorgeschreven hoeveelheid en respecteert hij de wachttijd tussen innames niet, wat schadelijk kan zijn voor de maag. De arts overweegt daarom om placebo's te gebruiken. Dit roept ethische en juridische vragen op over het gebruik van placebo's bij een patiënt die om medicatie vraagt en de autonomie van de patiënt in het proces van pijnbehandeling. De casus vereist een bespreking volgens een stappenplan, waarbij zowel ethische als juridische redeneringen worden toegepast. > **Voorbeeld:** Bij Karel's casus, waarbij pijnmedicatie wordt overwogen met placebo's, moet ethisch worden afgevraagd of het de autonomie van de patiënt respecteert en of het welzijn van Karel centraal staat. Juridisch gezien moet worden gekeken naar de regels rondom medicatievoorschriften, het gebruik van placebo's en de aansprakelijkheid van de arts en instelling indien er fouten worden gemaakt. --- # Casusanalyse: ethische en juridische dilemma's in de praktijk Hieronder volgt een gedetailleerd studiemateriaal over casusanalyse met betrekking tot ethische en juridische dilemma's in de zorgpraktijk. ## 3 Casusanalyse: ethische en juridische dilemma's in de praktijk Dit onderdeel behandelt concrete casussen uit de actualiteit en de praktijk om theoretische concepten van ethiek en recht in de zorg te illustreren en te analyseren. ### 3.1 De verhouding tussen ethiek en recht in de zorg De zorgpraktijk wordt continu gevormd door de wisselwerking tussen wat ethisch wenselijk en wat juridisch toegestaan of verplicht is. Deze relatie is dynamisch en kan leiden tot verschillende verhoudingen tussen beide domeinen. #### 3.1.1 Ethiek als ruimere context Ethiek overstijgt de strikte wettelijke kaders en streeft naar "goede" (menslievende, menswaardige) zorg. Wetgeving kan gezien worden als een minimumprogramma dat collectieve waarden beschermt door middel van normen. Echter, wat juridisch toelaatbaar is, is niet altijd de beste of meest ethische zorg. Er is altijd ruimte voor ethische reflectie, bijvoorbeeld over de wijze waarop informatie wordt verstrekt of hoe de vrije keuze van de professional wordt gewaarborgd. > **Tip:** Beschouw de wet als de ondergrens van wat acceptabel is in de zorg. Ethiek stelt de vraag wat de optimale, meest menselijke benadering is. #### 3.1.2 Het juridische kader en de consequenties Het niet naleven van wettelijke bepalingen kan leiden tot juridische consequenties, zoals aansprakelijkheid. Wetgeving vereist een constante afweging van belangen en omstandigheden. De juridische invalshoek vraagt om zowel naleving als kritische reflectie op de wetten zelf. #### 3.1.3 Dynamische interactie tussen ethiek en recht Wetgeving ontstaat vaak voort uit ethische reflecties en veranderingen in maatschappelijke omstandigheden. Dit betekent dat de verhouding tussen ethiek en recht constant kan evolueren, wat leidt tot verschillende manieren waarop deze domeinen zich tot elkaar verhouden. #### 3.1.4 Verhoudingen tussen ethiek en recht vanuit ethisch perspectief * **Botsen:** Wanneer wat ethisch wenselijk is, juridisch niet zonder meer is toegestaan. * **Aanvullend (complementair):** Wanneer ethische overwegingen verder gaan dan het wettelijke minimum, om zo echt goede zorg te realiseren. * **Versterkend:** Wanneer ethische overwegingen samenvallen met wat wettelijk is toegestaan of zelfs verplicht. #### 3.1.5 Verhoudingen tussen ethiek en recht vanuit juridisch perspectief * **Botsen:** Wanneer de wetgeving niet (meer) aansluit bij ethische afwegingen van de professional. * **Aanvullend (complementair):** Wanneer wettelijke verplichtingen naar eigen inzicht en afweging verder aangevuld moeten worden voor optimale zorg. * **Versterkend:** Wanneer wettelijke bepalingen de ethische afwegingen van de professional ondersteunen en bekrachtigen. ### 3.2 Casusanalyse: een vergeten patiënt Deze casus illustreert een tragisch incident waarbij een patiënt overlijdt doordat zij door verplegend personeel vergeten wordt. > **Example:** Een vrouw brengt een drugsverslaafde vriendin binnen bij een instelling. De familie heeft het contact verbroken. Contact mag enkel telefonisch in het kader van het afkickprogramma. Na enkele weken neemt de vriendin niet meer op. De vrouw wordt aan het onthaal afgewimpeld met de mededeling dat er geen informatie mag worden doorgegeven over patiënten. Later leest de vrouw in de krant dat haar vriendin voor een trein is gesprongen. Ze kon niet eens afscheid nemen en was niet aanwezig bij de begrafenis, omdat ze niet wist dat haar vriendin was overleden. De ethische vraag hier is of dit "goede zorg" is, terwijl de juridische vraag is of dit legaal is en voldoet aan de kwaliteitsnormen. Vanuit een holistisch perspectief moet de hele context, inclusief maatschappelijke regels, in acht worden genomen. #### 3.2.1 De casus van de vergeten bewoner in het rusthuis Een verpleegster en twee zorgkundigen legden dertig bewoners in bed. Eén bewoner, een 83-jarige vrouw, werd na het toiletbezoek met een tillift geholpen en vervolgens vergeten. De advocaat van de verpleegster sprak van een "buitengewone samenloop van omstandigheden" en de drukte op het werk, vergelijkbaar met ouders die hun kind in een te warme auto vergeten. De demente vrouw kon niet roepen of op de alarmbel duwen. De kleinkinderen van de overleden vrouw uitten hun schok en verdriet. Ze deelden mee dat hun oma vol blauwe plekken stond. Aanvankelijk werd van een natuurlijke dood uitgegaan, maar onderzoek door de politie na hun tussenkomst toonde aan dat de vrouw was overleden door verstikking na een val waarbij ze door het harnas van de tillift verstikte. De kleinkinderen hadden vele vragen over waarom het avond- en nachtploeg haar niet eerder hadden gecontroleerd en hoe een mens zomaar vergeten kon worden. De verpleegster, die nog steeds in het rusthuis werkt, betuigde spijt en gaf aan net verpleegster te zijn geworden om mensen te kunnen helpen. Ze werd beschreven als een plichtbewuste, gewaardeerde medewerker met goede evaluaties en zonder eerdere opmerkingen. ### 3.3 Casusanalyse: Karel met MS Deze casus betreft Karel, een patiënt met Multiple Sclerose (MS), die specifieke behoeften heeft en kampt met pijn en communicatieproblemen. * **Situatie van Karel:** * Heeft MS, is volledig verlamd in een aangepaste rolstoel. * Heeft een urostomie en een spraakstoornis, waardoor hij moeilijk verstaanbaar is en contact legt met anderen. * Stelt veel belang op routine; wil dagelijks op dezelfde manier gewassen worden en heeft moeite met veranderingen. * Kan kwaad worden, wat zijn spraak nog moeilijker verstaanbaar maakt. * Ervaart regelmatig pijnklachten in zijn benen, die stijf zijn en niet geplooid kunnen worden na een eerdere ingreep waarbij spieren en zenuwbanen zijn doorgesneden om spasmen te verminderen. * **Pijnmedicatie:** * In het verpleegkundig dossier staat dat hij op aanvraag een Dafalgan van 1 gram mag ontvangen. * Soms vraagt hij meer medicatie dan anders en respecteert hij de wachttijd tussen twee innames niet. Hij kan hierin behoorlijk eisend zijn. * **Gebruik van placebo:** * De arts overweegt een placebo te gebruiken omdat langdurig en veelvuldig gebruik van Dafalgan schadelijk is voor de maag. * Wanneer Karel te veel pijnmedicatie vraagt, wordt er een placebo gegeven, wat een positief effect heeft en leidt tot minder pijnklachten. Deze casus vereist een analyse volgens een stappenplan, waarbij zowel ethische als juridische aspecten worden overwogen. De kernvraag hier is of het toedienen van een placebo, ondanks het positieve effect op pijnvermindering, ethisch en juridisch toelaatbaar is. > **Tip:** Bij casusanalyse is het cruciaal om systematisch te werk te gaan. Een stappenplan helpt om alle relevante ethische en juridische overwegingen te identificeren en te analyseren. > **Example:** In de casus van Karel rijst het dilemma van het placebo-gebruik. Ethisch kan men stellen dat het doel (pijnvermindering) de middelen heiligt, vooral als de patiënt eisend is en de reguliere medicatie schadelijk kan zijn. Juridisch kan echter de vraag gesteld worden of het verstrekken van een middel dat geen werkzame stof bevat, zonder de expliciete toestemming van de patiënt voor het placebo zelf, als misleiding kan worden beschouwd en of dit de vertrouwensrelatie en het principe van geïnformeerde toestemming aantast. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Menslievende zorg | Zorg die gekenmerkt wordt door mededogen, warmte en empathie, waarbij de behoeften en het welzijn van de patiënt centraal staan en er op een respectvolle manier wordt gehandeld. | | Menswaardige zorg | Zorg die de inherente waardigheid van elk individu respecteert en bevordert, waarbij de autonomie, privacy en rechten van de patiënt te allen tijde worden gewaarborgd. | | Ethische zorg | Zorg die gebaseerd is op morele principes en waarden, waarbij beroep wordt gedaan op reflectie over wat juist en goed is in specifieke zorgsituaties, vaak verder reikend dan de wettelijke vereisten. | | Juridische zorg | Zorg die wordt verleend binnen het kader van wettelijke bepalingen, regels en wetgeving, waarbij het naleven van deze voorschriften essentieel is en juridische consequenties verbonden zijn aan niet-naleving. | | Team teaching | Een onderwijsmethodiek waarbij twee of meer docenten gezamenlijk lesgeven, waarbij ze hun expertise bundelen om studenten een breder en dieper inzicht in het lesmateriaal te verschaffen. | | Holistisch perspectief | Een benadering die een fenomeen, persoon of situatie als een samenhangend geheel beschouwt, waarbij alle onderdelen en hun onderlinge relaties in overweging worden genomen, inclusief de bredere context. | | Wetgeving | Het geheel van regels en wetten die door een bevoegde instantie, zoals een parlement, zijn vastgesteld en die bindend zijn voor alle burgers en organisaties binnen een rechtsgebied. | | Micro/Meso/Macro niveau | Een conceptuele indeling van schaalniveaus waarop maatschappelijke fenomenen geanalyseerd kunnen worden: micro verwijst naar individueel niveau, meso naar organisatorisch of lokaal niveau, en macro naar maatschappelijk of globaal niveau. | | Aansprakelijkheid | De juridische verplichting van een persoon of organisatie om de gevolgen te dragen van schadelijk gedrag of nalatigheid, wat kan leiden tot compensatie van schade of andere juridische sancties. | | Ethische reflectie | Het proces van nadenken over morele dilemma's en vraagstukken in de zorg, waarbij men de eigen handelingen, waarden en de gevolgen daarvan kritisch evalueert om tot een weloverwogen beslissing te komen. | | Urostomie | Een chirurgisch gecreëerde opening in de buikwand om urine af te voeren vanuit het urinair systeem, vaak toegepast na verwijdering van de blaas of bij obstructies. | | Dafalgan | Een merknaam voor paracetamol, een veelgebruikt pijnstillend en koortsverlagend medicijn. | | Placebo | Een inerte substantie of behandeling die qua uiterlijk identiek is aan een actief medicijn, maar geen therapeutische werking heeft, en wordt gebruikt in onderzoek of soms om psychologische effecten te bewerkstelligen. | | Casus | Een specifieke situatie of voorval, vaak gebruikt in academische en professionele contexten om een probleem, een case study of een voorbeeld te presenteren voor analyse en discussie. | | MS (Multiple Sclerose) | Een chronische neurologische aandoening waarbij het immuunsysteem de beschermende laag rondom zenuwvezels (myeline) aantast, wat kan leiden tot uiteenlopende symptomen zoals verlamming, gevoelsstoornissen en vermoeidheid. |