11. Oedeem 2025.pptx

# Oedeemdiagnostiek en differentiële diagnoses Dit onderwerp beschrijft de diagnostische benadering van oedeem, waarbij de nadruk ligt op het onderscheiden van ernstige van minder ernstige oorzaken, geïllustreerd aan de hand van casussen. ### 1.1 Het diagnostisch landschap Een diagnostisch landschap is een visuele voorstelling van concentrische reeksen werkhypothesen die verklaringen bieden voor een klacht of bevinding van een patiënt. De binnenste cirkel bevat hypothesen die onmiddellijke, gerichte actie vereisen om ernstige verwikkelingen te voorkomen. De buitenste cirkel omvat minder ernstige hypothesen of hypothesen die minder behandelingsmogelijkheden bieden. Dit landschap is dynamisch en kan gedurende het zorgproces veranderen. ### 1.2 Oedeem: initiële beoordeling Bij de eerste beoordeling van oedeem zijn de volgende vragen relevant: * Is er oedeem aanwezig? * Zijn er varices? * Is het oedeem eenzijdig of dubbelzijdig? * Is het symmetrisch? * Welke kleur heeft de huid? * Is er sprake van pitting oedeem? * Betreft het enkel de voet en het been of alleen het been? #### 1.2.1 Casus: Angèle (83 jaar) Angèle presenteert zich met sinds twee weken gezwollen benen, waarbij ze nauwelijks nog in haar schoenen past. De zwelling is dubbelzijdig, symmetrisch, pitting en betreft zowel de voet als het been. Ze ervaart een zwaar gevoel in de benen, heeft discrete varices en pigmentaties. Haar algemene toestand is goed, met een bloeddruk van 120/80 mmHg. De longen zijn zonder bijzonderheden, de centrale veneuze druk (CVD) is niet gestuwd en er is geen eiwit in de urine. In deze casus is de meest waarschijnlijke diagnose chronische veneuze insufficiëntie. In de huisartsenpraktijk worden hier doorgaans geen verdere technische onderzoeken voor verricht. > **Tip:** Bij chronische veneuze insufficiëntie is een diureticum niet geïndiceerd, omdat het niet effectief is en kan leiden tot verstoring van elektrolyten, ritmestoornissen en dehydratatie. Behandeling bestaat uit compressietherapie (steunkousen of zwachtels) en hoogstand van de benen. #### 1.2.2 Compressietherapie Compressietherapie is een belangrijke behandeling voor oedeem, met name bij veneuze insufficiëntie. Er zijn verschillende vormen: * **Zwachtels:** * Korte rek: drukt op het moment van lopen (bijvoorbeeld Rosidal), kan meerdere dagen gedragen worden, vaak in een 2-lagig systeem. * Lange rek: geeft vooral druk bij rust en weinig druk bij bewegen (bijvoorbeeld Dauerbinde), 's ochtends aanbrengen en 's avonds verwijderen. * **Steunkousen:** * Klasse I en II: preventief en bij ev. varices. * Klasse III en IV: voor de behandeling van oedeem (worden terugbetaald). Samenwerking met paramedici zoals verpleegkundigen, kinesisten, bandagisten en ergotherapeuten kan hierbij essentieel zijn. ### 1.3 Ernstige oorzaken van oedeem: het diagnostisch landschap Het diagnostisch landschap plaatst de mogelijke oorzaken van oedeem in twee concentrische cirkels. De binnenste cirkel bevat de ernstige aandoeningen die directe actie vereisen. #### 1.3.1 Binnencirkel: ernstige hypothesen * Hartfalen * Sepsis * Nefritisch syndroom * Occlusie door tumor * Pulmonale hypertensie * Leverfalen/levercirrose * Ondervoeding/malnutritie (proteïnetekort) #### 1.3.2 Buitencirkel: minder ernstige hypothesen * Veneuze insufficiëntie * Medicatie-geïnduceerd oedeem (bv. calciumantagonisten voor hypertensie) * Idiopathisch oedeem * Lipo-oedeem * Myxoedeem * Angio-oedeem ### 1.4 Casus: Fatima (83 jaar) Fatima gebruikt al negen jaar een diureticum (chloortalidon) voor milde hypertensie. Sinds een week heeft ze meer gezwollen benen, is ze kortademig bij inspanning en heeft ze 's nachts hoest. Ze heeft geen koorts en voelt zich niet ziek. Bij klinisch onderzoek is haar bloeddruk 130/80 mmHg, pols 76/min, regulier. Er is een systolisch geruis graad 3/6 en haar gewicht is met 5 kg toegenomen in zes weken. Er is indrukbare zwelling bilateraal onderbenen en basale crepitaties bilateraal in de longen. De CVD is verhoogd. > **Tip:** De kortademigheid bij inspanning, nachtelijke hoest en orthopneu bij Fatima duiden op een mogelijke ernstigere oorzaak dan enkel veneuze insufficiëntie. #### 1.4.1 Diagnostiek bij vermoeden van hartfalen De klachten en bevindingen bij Fatima wijzen sterk in de richting van hartfalen. Hoewel de voorafkans op hartfalen bij een 83-jarige vrouw met oedeem in de huisartsenpraktijk laag is (0,1-0,3%), stijgt deze met bijkomende symptomen zoals tachycardie, kortademigheid en crepitaties tot ongeveer 5%. Om de diagnose te bevestigen of te weerleggen, kunnen volgende onderzoeken overwogen worden: * **ECG:** Een normaal ECG verlaagt de kans op hartfalen significant (bv. naar 1%). * **Pro-BNP (BNP of NT-proBNP):** Een goede uitsluitende test. * **Laboratoriumonderzoek:** RBC, WBC, Hb, Hct, glycemie, kreatinine, kalium, natrium, CRP, TSH. * **RX thorax:** Kan tekenen van hartfalen of andere oorzaken van symptomen aantonen. * **Echocardiografie:** Bepaalt de ejectiefractie (EF): * HFrEF (Hartfalen met verminderde ejectiefractie): EF < 40%. * HFmrEF (Hartfalen met mild verminderde ejectiefractie): 40% ≤ EF < 50%. * HFpEF (Hartfalen met behouden ejectiefractie): EF ≥ 50%. #### 1.4.2 Classificatie van hartfalen: NYHA-klassen * **NYHA-I:** Geen symptomen of beperkingen bij normale fysieke inspanning. * **NYHA-II:** Enige beperking van fysieke activiteiten; geen symptomen in rust, maar normale activiteiten veroorzaken kortademigheid, vermoeidheid en/of pijn op de borst. * **NYHA-III:** Belangrijke beperking van inspanningscapaciteit; geen symptomen in rust, maar minimale inspanning veroorzaakt symptomen. * **NYHA-IV:** Kan geen enkele inspanning uitvoeren zonder symptomen; symptomen zijn reeds in rust aanwezig en nemen toe bij de minste inspanning. #### 1.4.3 Beleid bij hartfalen (HFrEF of HFmEF) **Niet-medicamenteus:** * Vermijd NSAID's. * Dagelijks wegen en patiënt instrueren over flexibel diureticabeleid. * Natriumbeperking adviseren. * Vochtbeperking tot 1,5 à 2 liter per dag bij ernstig hartfalen. * Jaarlijkse griepvaccinatie. * Ontraden roken en alcoholinname beperken tot 1 à 2 eenheden per dag. * Conditietraining aanbevelen bij stabiel chronisch hartfalen. * Autorijden is toegestaan, behalve bij NYHA-klasse IV. **Medicamenteus (NYHA-klasse II-IV):** * Stappenplan: * Stap 1: Lisdiureticum, RAS-remmer (ACE-remmer/angiotensine II antagonist) en SGLT2-remmer. * Stap 2: Toevoegen bètablokker. * Stap 3: Opbouwen dosering RAS-remmer en bètablokker. * Stap 4: Eventueel toevoegen aldosteronantagonist (spironolacton). > **Let op:** Bètablokkers voorzichtig gebruiken bij acuut oedeem en bloeddruk monitoren. > **Bijwerkingen SGLT2-inhibitoren:** Ketoacidose, genitale candidiasis, volumedepletie bij ouderen, urineweginfecties, soms acute nierinsufficiëntie. #### 1.4.4 Therapie bij HFpEF (Hartfalen met behouden ejectiefractie) * Diuretica bij vochtretentie. * Adequate behandeling van hypertensie. * Vermindering van hartfrequentie bij tachycardie. * Overweeg Semaglutide (bv. Ozempic). Factoren die meespelen bij het doorverwijzen of aanpassen van beleid zijn onder andere de wil/doelen/context van de patiënt, de ernst (acuut, geleidelijk, chronisch), of de aandoening nieuw of bekend is, de onderliggende oorzaak, het effect van de behandeling, eigen onzekerheid en gedeelde verantwoordelijkheid. ### 1.5 Oedeem door medicatie Diverse medicijnen kunnen oedeem veroorzaken: * Calciumantagonisten * Alfablokkers * Oestrogenen * Tamoxifen * Corticosteroïden * NSAID's ### 1.6 Idiopathisch oedeem Idiopathisch oedeem kenmerkt zich door pitting oedeem van de onderbenen en/of enkels zonder aanwijsbare onderliggende aandoening. Het komt vaker voor bij vrouwen, met een prevalentie van 4,5 per 1000 patiënten. Het oedeem treedt meestal op bij patiënten tussen 25 en 65 jaar, waarbij 65-75% van de gevallen als idiopathisch wordt beschouwd. Een veelvoorkomend kenmerk is een toename van het lichaamsgewicht overdag tot wel 1,5 kilogram. > **Tip:** Idiopathisch oedeem is een belangrijke overweging bij vrouwen van middelbare leeftijd met oedeem, zonder tekenen van veneuze insufficiëntie. #### 1.6.1 Beleid bij idiopathisch oedeem * **Niet-medicamenteus:** * Regelmatig gaan liggen. * Omgevingswarmte vermijden. * Geen overmatige vochtinname. * Afvallen bij obesitas. * Steunkousen dragen. * **Medicamenteus:** * Spironolacton: startdosis 50 mg per dag (maximaal 100 mg), verdeeld over meerdere innames. * Thiazidediuretica (voorzichtig zijn met hypokaliëmie). * Lisdiuretica worden afgeraden. * Er kan een rebound-effect optreden na het stoppen van medicatie. ### 1.7 Casus: Matteo (29 jaar) Matteo, een 29-jarige patiënt met een geschiedenis van licht astma en hooikoorts, presenteert zich met diffuus oedeem op verschillende plaatsen van het lichaam sinds die middag. Het oedeem is asymmetrisch en betreft de armen, oogleden en voeten. > **Tip:** Bij jonge patiënten met asymmetrisch oedeem moet men denken aan angio-oedeem. #### 1.7.1 Angio-oedeem Angio-oedeem is een zwelling van de diepere weefsels, die tot 72 uur kan aanhouden. Het kan pijnlijk zijn in plaats van jeukend en betreft vaak het gelaat, de mond-keelholte, genitalia, handen en voeten. Zwelling van de mond-/keelholte kan levensbedreigend zijn (stridor, ademhalingsproblemen). Het kan gepaard gaan met urticaria. ##### 1.7.1.1 Etiologie van angio-oedeem * **Histamine-geïnduceerd:** * Snelle IgE-gemedieerde overgevoeligheidsreactie (voeding, medicatie, insectenbeten). * Late allergische reactie. * **Niet IgE-gemedieerde reactie:** Bijvoorbeeld door virale infecties of auto-immuunziekten. * **Idiopathisch.** * **Bradykinine-geïnduceerd:** * Hereditair angio-oedeem (verhoogde bradykinineproductie). * ACE-inhibitoren (ook na langdurig gebruik, door vertraagde afbraak van bradykinine). ##### 1.7.1.2 Behandeling van angio-oedeem * **Bij luchtwegobstructie: SPOED!** * Stop/vermijd uitlokkende factor. * **Histamine-geïnduceerd:** Antihistaminicum, adrenaline, eventueel corticosteroïden (eenmalig of in afbouw). * **Bradykinine-geïnduceerd:** Tranexaminezuur. ### 1.8 Lipo-oedeem Elien, een 45-jarige patiënte, presenteert zich met klachten die mogelijk wijzen op lipo-oedeem. De voeten zijn hierbij niet betrokken. Dit komt vaak voor bij obese patiënten en vrouwen. Een typisch teken is insnoering ter hoogte van de enkel door de betrokkenheid van de voet. #### 1.8.1 Kenmerken van lipo-oedeem * Alleen bij vrouwen. * Abnormale depositie van vet. * **Cuff sign:** Geen vetdepositie onder de enkel. * Chronisch progressief. * Gevoel van zwaarte, spanning, vermoeidheid, blauwe plekken en gevoeligheid. * Familiaire aanleg speelt mogelijk een rol. * Ondergediagnosticeerd. #### 1.8.2 Differentiële diagnose lipo-oedeem * Chronische veneuze insufficiëntie (klachten worden niet verergerd bij inspanning). * Obesitas (vetverdeling over het hele lichaam). * Lymfoedeem (voeten zijn wel oedemateus). #### 1.8.3 Beleid bij lipo-oedeem * Moeilijk te behandelen. * Obesitas bestrijden. * Lymfedrainage. * Compressietherapie (steunkousen kunnen soms te pijnlijk zijn). * Chirurgie: liposuctie. * Elevatie van de benen en diuretica zijn niet zinvol. --- # Behandeling van chronische veneuze insufficiëntie Dit deel focust op de behandeling van chronische veneuze insufficiëntie, met speciale aandacht voor compressietherapie (zwachtels en steunkousen) en de inappropriëteit van diuretica voor deze aandoening. ### 2.1 Algemene principes van behandeling Bij chronische veneuze insufficiëntie (CVI) is de behandeling gericht op het verminderen van oedeem, het verbeteren van de veneuze terugstroming en het voorkomen van complicaties zoals ulcera. Diuretica zijn **niet** geïndiceerd voor de behandeling van CVI. Ze kunnen zelfs schadelijk zijn door het risico op elektrolytenstoornissen, dehydratatie en een verhoogd urinezuurgehalte. > **Tip:** Diuretica worden vaak ten onrechte voorgeschreven bij oedeem, maar hun werkingsmechanisme is niet gericht op de onderliggende oorzaak van veneuze insufficiëntie. ### 2.2 Compressietherapie Compressietherapie is de hoeksteen van de behandeling van CVI en omvat verschillende modaliteiten: #### 2.2.1 Zwachtels Zwachtels bieden compressie en worden vaak gebruikt als initiële behandeling of bij ernstig oedeem. Er zijn twee hoofdtypen: * **Korte rek zwachtels:** Deze bieden druk, met name tijdens het lopen. Ze worden bijvoorbeeld gebruikt bij een Rosidal® verband en kunnen meerdere dagen worden gedragen, vaak in een tweelaags systeem. Dit type is het meest frequent gebruikt (ongeveer 90% van de gevallen). * **Lange rek zwachtels:** Deze geven voornamelijk druk wanneer de patiënt rust, en minder druk tijdens beweging. Ze worden 's ochtends aangebracht en 's avonds verwijderd. Een voorbeeld hiervan is de Dauerbinde®. #### 2.2.2 Steunkousen Steunkousen zijn een duurzamere vorm van compressietherapie en zijn verkrijgbaar in verschillende compressieklassen: * **Klasse I en II:** Deze zijn meer preventief van aard en kunnen bij milde varices worden gebruikt. * **Klasse III en IV:** Deze zijn specifiek bedoeld voor de behandeling van oedeem en worden vaak (deels) terugbetaald. > **Voorbeeld:** Een patiënt met aanzienlijk oedeem van de onderbenen zal baat hebben bij steunkousen van klasse III of IV. ### 2.3 Contra-indicaties en overwegingen Het is cruciaal om de juiste diagnose te stellen voordat met de behandeling wordt gestart. Diverse aandoeningen kunnen oedeem veroorzaken, waaronder hartfalen, nierziekten, levercirrose, lymfoedeem, medicatie, en lipo-oedeem. #### 2.3.1 Inappropriëteit van diuretica bij CVI Zoals eerder benadrukt, zijn diuretica niet de aangewezen behandeling voor CVI. Ze kunnen de volgende problemen veroorzaken: * Elektrolytenstoornissen (bv. hypokaliëmie), wat kan leiden tot hartritmestoornissen. * Dehydratatie. * Verhoging van urinezuur. #### 2.3.2 Lipo-oedeem Lipo-oedeem is een aandoening die voornamelijk bij vrouwen voorkomt en wordt gekenmerkt door een abnormale vetdepositie in de ledematen, voornamelijk de benen. Kenmerkend is de "cuff sign", waarbij er geen vetophoping is onder de enkel. * **Beleid bij lipo-oedeem:** * Bestrijding van obesitas. * Lymfedrainage. * Compressietherapie (steunkousen kunnen soms te pijnlijk zijn). * Chirurgie (bv. liposuctie). * Elevatie van de benen en diuretica zijn **niet** zinvol. #### 2.3.3 Idiopathisch oedeem Dit type oedeem wordt gekenmerkt door pitting oedeem van de onderbenen en/of enkels zonder een duidelijke onderliggende oorzaak. Het komt vaker voor bij vrouwen tussen de 25 en 65 jaar. * **Beleid bij idiopathisch oedeem:** * Niet-medicamenteus: af en toe liggen, vermijden van omgevingswarmte, geen overmatige vochtinname, vermageren bij obesitas, steunkousen. * Medicamenteus: Spironolacton (aldosteronantagonist) kan overwogen worden (startdosis 50 mg per dag, max 100 mg, verdeeld). Thiazidediuretica kunnen ook gebruikt worden, maar met voorzichtigheid i.v.m. hypokaliëmie. Lisdiuretica zijn af te raden. ### 2.4 Samenwerking in de zorg De behandeling van CVI en gerelateerde oedeemproblematiek vereist vaak een multidisciplinaire aanpak, waarbij samengewerkt wordt met: * Verpleegkundigen * Kinesitherapeuten * Bandagisten * Ergotherapeuten * Mantelzorgers --- # Diagnostiek en beleid van hartfalen Dit onderwerp behandelt de diagnostische stappen en het management van hartfalen, inclusief de rol van de huisarts, verschillende onderzoeken zoals ECG en BNP, en medicamenteuze en niet-medicamenteuze behandelingsopties. ### 3.1 Het diagnostisch landschap van oedeem Het diagnostisch landschap visualiseert hypothesen voor oedeem, verdeeld in een binnencirkel (ernstige aandoeningen die directe actie vereisen) en een buitencirkel (minder ernstige aandoeningen of aandoeningen met minder behandelingsmogelijkheden). De binnencirkel omvat ernstige oorzaken zoals hartfalen, sepsis, nefrotisch syndroom, tumorale occlusie, pulmonale hypertensie, leverfalen/levercirrose, en ondervoeding/malnutritie. De buitencirkel bevat onder andere veneuze insufficiëntie, medicatie-geïnduceerd oedeem en idiopatisch oedeem. **Tip:** Het diagnostisch landschap is dynamisch en kan gedurende het zorgproces veranderen, afhankelijk van de klinische bevindingen en de context (bv. huisartsenpraktijk versus ziekenhuis). ### 3.2 Evaluatie van oedeem in de huisartsenpraktijk Bij een 83-jarige vrouw met oedeem aan voeten en benen, die zelf een "plaspilletje" vraagt, is het belangrijk om eerst de oorzaak te achterhalen. #### 3.2.1 Chronische veneuze insufficiëntie Angèle, een 83-jarige patiënte met bilateraal, symmetrisch, pitting oedeem van voeten en benen, discrete varices en pigmentaties, presenteert zich met een zwaar gevoel in de benen. Ondanks deze symptomen is er geen specifieke reden tot grote ongerustheid met betrekking tot levensbedreigende aandoeningen zoals hartfalen, gezien de afwezigheid van cardiale voorgeschiedenis of andere alarmsymptomen. De meest waarschijnlijke diagnose is chronische veneuze insufficiëntie. **Beleid bij chronische veneuze insufficiëntie:** * **Geen diuretica:** Het voorschrijven van plaspillen is bij chronische veneuze insufficiëntie niet geïndiceerd, kan leiden tot elektrolytenstoornissen, urinezuurverhoging en dehydratatie. * **Compressietherapie:** Dit is de hoeksteen van de behandeling. * **Zwachtels:** * Korte rek: Biedt druk tijdens beweging, ideaal voor meerdere dagen (bv. Rosidal). * Lange rek: Biedt druk tijdens rust, aanbrengen in de ochtend en verwijderen in de avond (bv. Dauerbinde). * **Steunkousen:** Klasse I en II voor preventie en lichte varices; Klasse III en IV voor oedeembehandeling (deze zijn terugbetaald). * **Samenwerking:** Betrek de verpleegkundige, kinesist, ergotherapeut, bandagist en mantelzorg indien nodig. #### 3.2.2 Hartfalen als oorzaak van oedeem Fatima, een 83-jarige patiënte die reeds 9 jaar een diureticum neemt voor hypertensie, ontwikkelt sinds een week meer zwelling aan de benen, kortademigheid bij inspanning en nachtelijke hoest. Deze symptomen, samen met een gewichtstoename, bilaterale basale crepitaties, verhoogde centrale veneuze druk (CVD) en een systolisch geruis, doen denken aan hartfalen. **Diagnostiek van hartfalen in de huisartsenpraktijk:** * **Voorafkans:** De voorafkans op hartfalen bij een 83-jarige met oedeem is laag (0,1%-0,3%). Symptomen zoals tachycardie, kortademigheid en crepitaties verhogen deze kans naar ongeveer 5%. * **Technische onderzoeken om waarschijnlijkheid te verhogen/verlagen:** * **ECG:** Een normaal ECG verlaagt de kans op hartfalen aanzienlijk. * **BNP-test (Pro-BNP):** Een uitstekende test met hoge sensitiviteit en specificiteit om hartfalen uit te sluiten. Hoewel nog niet terugbetaald in alle contexten, kost deze ongeveer 25 euro. * **Aanvullende onderzoeken (afhankelijk van context en voorafkans):** * **Laboratoriumonderzoek:** Bloedbeeld, Hb, Hct, glucose, creatinine, kalium, natrium, CRP, TSH. * **RX Thorax:** Kan tekenen van hartfalen tonen, of andere longpathologieën. * **Echocardiografie:** Beoordeelt de ejectiefractie (EF): * HFrEF: Verminderde ejectiefractie ($EF < 40\%$). * HFmrEF: Matig verminderde ejectiefractie ($40\% \le EF < 50\%$). * HFpEF: Bewaarde ejectiefractie ($EF \ge 50\%$). **NYHA-klassen:** * **NYHA-I:** Geen symptomen of beperkingen. * **NYHA-II:** Enige beperking van fysieke activiteiten. Geen symptomen in rust, wel bij normale activiteiten. * **NYHA-III:** Belangrijke beperking van inspanningscapaciteit. Geen symptomen in rust, wel bij minieme inspanning. * **NYHA-IV:** Geen enkele inspanning mogelijk zonder symptomen. Symptomen reeds in rust aanwezig en verergeren bij minste inspanning. **Beleid bij hartfalen (medicamenteus en niet-medicamenteus):** * **Niet-medicamenteus:** * Vermijd NSAID's. * Dagelijks wegen en patiënt instrueren over flexibel diureticabeleid. * Natriumbeperking adviseren. * Vochtbeperking tot 1,5-2 liter/dag bij ernstig hartfalen. * Jaarlijkse griepvaccinatie adviseren. * Roken ontmoedigen en alcoholinname beperken tot 1-2 eenheden/dag. * Conditietraining adviseren bij stabiel chronisch hartfalen. * Autorijden is toegestaan, tenzij NYHA-IV. * **Medicamenteus (voor HFrEF of HFmEF):** * **Stap 1:** Lisdiureticum, RAS-remmer (ACE-remmer of angiotensine II-antagonist) en SGLT2-remmer. * **Stap 2:** Toevoegen van een bètablokker (voorzichtig bij acuut oedeem, bloeddruk controleren, langzaam titreren). * **Stap 3:** Opbouwen van de dosering van de RAS-remmer en bètablokker. * **Stap 4:** Eventueel toevoegen van een aldosteronantagonist (bv. spironolactone) bij onvoldoende controle. * **SGLT2-remmer bijwerkingen:** Ketoacidose, genitale candidiasis, volumedepletie bij ouderen, urineweginfecties, soms acute nierinsufficiëntie. * **Therapie bij HFpEF:** * Diuretica bij vochtretentie. * Adequate behandeling van hypertensie. * Vermindering van hartfrequentie bij tachycardie. * Semaglutide (Ozempic) wordt nog onderzocht. **Factoren voor doorverwijzing/beslissingsvorming:** * Wensen, doelen en context van de patiënt. * Ernst van de aandoening (acuut, geleidelijk, chronisch). * Nieuwe of gekende aandoening. * Onderliggende oorzaak. * Effectiviteit van de behandeling. * Eigen (on)zekerheid van de arts. * Gedeelde verantwoordelijkheid. * Betrekken van andere zorgverleners (specialist, verpleegkundige, kinesist, familie). ### 3.3 Andere oorzaken van oedeem #### 3.3.1 Medicatie-geïnduceerd oedeem Diverse medicijnen kunnen oedeem veroorzaken, waaronder calciumantagonisten, alfa-blokkers, oestrogenen, tamoxifen, corticosteroïden en NSAID's. #### 3.3.2 Idiopathisch oedeem Idiopathisch oedeem kenmerkt zich door pitting oedeem van de onderbenen en/of enkels zonder aantoonbare onderliggende oorzaak. Het komt vaker voor bij vrouwen, met name tussen 25-65 jaar. Een toename van gewicht gedurende de dag (tot 1,5 kg) is typisch. **Beleid bij idiopatisch oedeem:** * **Niet-medicamenteus:** Regelmatig liggen, vermijden van omgevingswarmte, geen overmatige vochtinname, vermageren bij obesitas, dragen van steunkousen. * **Medicamenteus:** * Spironolactone: startdosering 50 mg per dag, maximaal 100 mg, verdeeld over meerdere momenten. * Thiazidediuretica (met voorzichtigheid voor hypokaliëmie). * Lisdiuretica zijn niet aanbevolen. Rebound-effecten na stoppen zijn mogelijk. #### 3.3.3 Angio-oedeem Matteo, een 29-jarige man, presenteert zich met diffuus oedeem op verschillende plaatsen (armen, oogleden, voeten), wat asymmetrisch is. Dit kan duiden op angio-oedeem, een allergische reactie die diepere weefsels aantast en potentieel levensbedreigend kan zijn bij zwelling van de keelholte. **Kenmerken van angio-oedeem:** * Meer pijnlijk dan jeukend. * Zwelling van diepere weefsels (gelaat, mond-keelholte, genitalia, handen, voeten). * Zwelling kan 24 tot 72 uur aanhouden. * Zwelling van de mond-/keelholte kan levensbedreigend zijn. * Kan samengaan met urticaria. **Etiologie van angio-oedeem:** * **Histamine-geïnduceerd:** Snelle IgE-gemedieerde reactie (voeding, medicatie, insecten) gevolgd door een late allergische reactie. Niet-IgE-gemedieerde reacties kunnen optreden bij virale infecties of auto-immuunziekten. Idiopathisch. * **Bradykinine-geïnduceerd:** Erfelijk angio-oedeem (verhoogde bradykinine productie), ACE-remmers (kunnen bradykinine afbraak vertragen, ook na langdurig gebruik). **Behandeling van angio-oedeem:** * **Luchtwegobstructie:** SPOED! * **Stop/vermijd uitlokkende factor.** * **Histamine-geïnduceerd:** Antihistaminicum, adrenaline, eventueel corticosteroïden (eenmalig of afbouwend). * **Bradykinine-geïnduceerd:** Tranexaminezuur. #### 3.3.4 Lipo-oedeem Elien, een 45-jarige vrouw, heeft oedeem van de voeten dat niet betrokken is bij de enkel. Een typisch teken is de insnoering ter hoogte van de enkel doordat de voet niet meedoet in het oedeem. Lipo-oedeem komt uitsluitend bij vrouwen voor en wordt gekenmerkt door abnormale vetdepositie. **Kenmerken van lipo-oedeem:** * Alleen bij vrouwen. * Abnormale vetdepositie. * "Cuff sign": geen vetdepositie onder de enkel. * Chronisch, progressief, zwaar, gespannen, moe gevoel, blauwe plekken, gevoeligheid. * Kan familiair voorkomen. * Vaak ondergediagnosticeerd. **Differentiële diagnose lipo-oedeem:** * Chronische veneuze insufficiëntie (klachten niet erger bij inspanning). * Obesitas (vetverdeling over het hele lichaam). * Lymfoedeem (voeten wel oedemateus). **Beleid bij lipo-oedeem:** * Moeilijk te behandelen. * Bestrijding van obesitas. * Lymfedrainage. * Compressietherapie (steunkousen kunnen soms te pijnlijk zijn). * Chirurgie: liposuctie. * Elevatie van de benen en diuretica zijn niet zinvol. --- # Angio-oedeem en lipo-oedeem Dit gedeelte behandelt twee specifieke vormen van oedeem: angio-oedeem, gekenmerkt door allergische reacties en zwelling van diepere weefsels, en lipo-oedeem, een chronische aandoening van abnormale vetdepositie bij vrouwen. ### 4.1 Angio-oedeem Angio-oedeem wordt gedefinieerd als een zwelling van de diepere weefsels, die zich kan manifesteren op verschillende plaatsen in het lichaam, waaronder het gelaat, de mond-keelholte, genitalia, handen en voeten. De zwelling kan pijnlijk zijn en duurt doorgaans 24 tot 72 uur. Een bijzondere zorg is de mogelijke zwelling van de mond-keelholte, wat kan leiden tot stridor en ademhalingsmoeilijkheden, wat levensbedreigend kan zijn. Angio-oedeem kan samengaan met urticaria. #### 4.1.1 Etiologie van angio-oedeem De oorzaken van angio-oedeem kunnen worden onderverdeeld op basis van het onderliggende mechanisme: * **Histamine-geïnduceerde angio-oedeem:** * **IgE-gemedieerde overgevoeligheidsreactie:** Dit is een snelle allergische reactie, gevolgd door een late fase. Bekende uitlokkers zijn voeding, medicatie en insectenbeten. * **Niet-IgE-gemedieerde reactie:** Deze kan optreden bij virale infecties of auto-immuunziekten. * **Idiopathisch:** In sommige gevallen wordt geen specifieke oorzaak gevonden. * **Bradykinine-geïnduceerde angio-oedeem:** * **Erfelijk angio-oedeem:** Gekenmerkt door een verhoogde productie van bradykinine. * **ACE-remmers:** Deze medicijnen kunnen ook na langdurig gebruik angio-oedeem veroorzaken door een vertraagde afbraak van bradykinine. #### 4.1.2 Behandeling van angio-oedeem De behandeling is afhankelijk van de oorzaak: * **Bij luchtwegobstructie (spoedgeval):** * Onmiddellijke interventie is noodzakelijk. * **Bij histamine-geïnduceerd angio-oedeem:** * **Stop/vermijden van de uitlokkende factor:** Cruciaal om herhaling te voorkomen. * **Antihistaminica:** Om de allergische reactie te bestrijden. * **Adrenaline:** Kan levensreddend zijn bij ernstige reacties. * **Corticosteroïden:** Eénmalig of in afbouwschema ter ondersteuning. * **Bij bradykinine-geïnduceerd angio-oedeem:** * **Tranexaminezuur:** Dit kan de effecten van bradykinine tegengaan. > **Tip:** Bij angio-oedeem is het cruciaal om alert te zijn op tekenen van luchtwegobstructie, zoals zwelling in de keel, ademhalingsmoeilijkheden en stridor. Dit vereist onmiddellijke medische aandacht. ### 4.2 Lipo-oedeem Lipo-oedeem is een chronische, progressieve aandoening die uitsluitend bij vrouwen voorkomt en wordt gekenmerkt door een abnormale vetdepositie in de ledematen. #### 4.2.1 Kenmerken van lipo-oedeem * **Locatie:** De aandoening treft voornamelijk de benen en soms de armen. De voeten blijven typisch gespaard, wat leidt tot een karakteristiek "cuff sign" (geen vetdepositie onder de enkel). * **Symptomen:** Patiënten ervaren vaak een zwaar, gespannen en vermoeid gevoel in de aangedane ledematen. Blauwe plekken en gevoeligheid kunnen ook voorkomen. * **Progressief karakter:** De aandoening is chronisch en neigt te verergeren in de loop der tijd. * **Verschil met andere aandoeningen:** * **Chronische veneuze insufficiëntie:** Bij lipo-oedeem verergeren de klachten meestal niet bij inspanning, in tegenstelling tot veneuze insufficiëntie. * **Obesitas:** Bij algemene obesitas is de vetverdeling over het gehele lichaam, terwijl bij lipo-oedeem de distributie specifiek is voor de ledematen. * **Lymfoedeem:** Bij lipo-oedeem zijn de voeten niet gezwollen, wat kenmerkend is voor lymfoedeem. #### 4.2.2 Etiologie en prevalentie van lipo-oedeem De exacte oorzaak van lipo-oedeem is onbekend, maar er wordt aangenomen dat er een genetische component is (familiaal voorkomen). De prevalentie is waarschijnlijk hoger dan momenteel gediagnosticeerd. #### 4.2.3 Beleid bij lipo-oedeem De behandeling van lipo-oedeem is gericht op symptoomverlichting en het vertragen van de progressie: * **Obesitas bestrijden:** Indien er sprake is van overgewicht, is gewichtsverlies aanbevolen. * **Lymfedrainage:** Manuele of mechanische lymfedrainage kan helpen bij het verminderen van zwelling. * **Compressietherapie:** Steunkousen kunnen worden gebruikt, hoewel ze soms te pijnlijk worden ervaren. * **Chirurgie:** In sommige gevallen kan liposuctie overwogen worden om de abnormale vetdepositie te verminderen. * **Niet zinvol:** Elevatie van de benen en diuretica zijn doorgaans niet effectief bij lipo-oedeem. > **Tip:** Lipo-oedeem wordt vaak ondergediagnosticeerd. Het is belangrijk om alert te zijn op de typische symptomen en het patroon van vetdepositie, vooral bij vrouwen met klachten van de benen die niet volledig verklaard kunnen worden door andere oorzaken. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Oedeem | Vochtophoping in de weefsels, wat leidt tot zwelling van lichaamsdelen zoals benen en voeten. Dit kan diverse oorzaken hebben, variërend van veneuze insufficiëntie tot hartfalen. | | Pitting oedeem | Een type oedeem waarbij, na druk met een vinger, een tijdelijke inkeping (putje) in de huid achterblijft. Dit suggereert een verhoogde hoeveelheid vocht in het interstitiële weefsel. | | Varices | Gezwollen, verdraaide aderen, vaak zichtbaar aan de oppervlakte van de huid, vooral in de benen. Ze worden veroorzaakt door een verminderde bloeddoorstroming en klepproblemen in de aderen. | | Hypertensie | Een medische aandoening waarbij de bloeddruk chronisch verhoogd is. Hoge bloeddruk verhoogt het risico op hart- en vaatziekten, zoals hartfalen en beroertes. | | Sepsis | Een levensbedreigende reactie van het lichaam op een infectie, waarbij het immuunsysteem overmatig reageert en schade aan eigen weefsels en organen kan veroorzaken. | | Nefrotisch syndroom | Een nierziekte die gekenmerkt wordt door verlies van grote hoeveelheden eiwitten in de urine, wat leidt tot zwellingen (oedeem), vooral rond de ogen en in de benen, en een laag eiwitgehalte in het bloed. | | Pulmonale hypertensie | Een verhoogde bloeddruk in de slagaders van de longen. Dit kan leiden tot belasting van het rechterhart, kortademigheid en oedeem in de benen. | | Leverfalen/levercirrose | Een ernstige aantasting van de leverfunctie, waarbij de lever zijn taken niet meer kan uitvoeren. Dit kan leiden tot vochtophoping in de buik (ascites) en in de benen (oedeem). | | Ondervoeding/malnutritie | Een tekort aan essentiële voedingsstoffen, waaronder eiwitten. Een proteïnetekort kan leiden tot een verlaging van de oncotische druk in het bloed, wat oedeem veroorzaakt. | | Veneuze insufficiëntie | Een aandoening waarbij de aderen in de benen moeite hebben om bloed efficiënt terug te voeren naar het hart. Dit kan leiden tot chronische zwelling, pijn en huidveranderingen. | | Idiopathisch oedeem | Oedeem waarvan de oorzaak onbekend is na uitsluiting van andere mogelijke aandoeningen. Het komt vaker voor bij vrouwen en kan fluctueren gedurende de dag. | | Hartfalen | Een aandoening waarbij het hart niet in staat is om voldoende bloed rond te pompen om aan de behoeften van het lichaam te voldoen. Symptomen kunnen kortademigheid, vermoeidheid en oedeem zijn. | | Chronische veneuze insufficiëntie | Een langdurige aandoening van de aderen in de benen, waarbij de kleppen in de aderen niet goed functioneren, wat resulteert in een slechte bloedterugvoer en vochtophoping. | | Diureticum | Een medicijn dat de uitscheiding van zouten en water door de nieren bevordert, waardoor de urineproductie toeneemt. Het wordt gebruikt om overmatig vocht in het lichaam te verminderen, zoals bij oedeem. | | Compressietherapie | Een behandeling die bestaat uit het aanbrengen van externe druk op de ledematen, meestal met behulp van zwachtels of steunkousen. Dit bevordert de bloedcirculatie en vermindert oedeem. | | Lymfoedeem | Zwelling veroorzaakt door een abnormale ophoping van lymfevocht in de weefsels, meestal als gevolg van een beschadiging of disfunctie van het lymfestelsel. | | Lipo-oedeem | Een chronische aandoening die voornamelijk vrouwen treft, gekenmerkt door een symmetrische ophoping van vetweefsel in de benen en heupen, zonder betrokkenheid van de voeten. | | Angio-oedeem | Een diepere zwelling van de huid en onderhuidse weefsels, vaak veroorzaakt door een allergische reactie of als bijwerking van medicatie. Het kan ook de mond-keelholte aantasten en levensbedreigend zijn. | | Urticaria | Ook wel netelroos genoemd, dit is een allergische huidreactie die gepaard gaat met jeukende, verheven rode vlekken (neten). Het kan soms samen voorkomen met angio-oedeem. | | Bradykinine | Een stof in het bloed die een rol speelt bij de bloeddrukregulatie en ontstekingsreacties. Een overmatige productie of vertraagde afbraak van bradykinine kan angio-oedeem veroorzaken. | | Urticaria | Ook wel netelroos genoemd, dit is een allergische huidreactie die gepaard gaat met jeukende, verheven rode vlekken (neten). Het kan soms samen voorkomen met angio-oedeem. | | Bradykinine | Een stof in het bloed die een rol speelt bij de bloeddrukregulatie en ontstekingsreacties. Een overmatige productie of vertraagde afbraak van bradykinine kan angio-oedeem veroorzaken. | | Ejectiefractie (EF) | Het percentage bloed dat het linkerventrikel van het hart per hartslag uitpompt. Een lage EF (<40%) wijst op systolisch hartfalen (HFrEF). | | NYHA klassen | Een classificatiesysteem (New York Heart Association) dat de ernst van symptomen bij hartfalen indeelt in vier klassen (I tot IV), gebaseerd op de mate van fysieke beperking. | | NSAID's | Niet-steroïde anti-inflammatoire geneesmiddelen, zoals ibuprofen en naproxen. Ze kunnen vochtretentie en nierschade veroorzaken, en moeten vermeden worden bij hartfalen. | | SGLT2-inhibitoren | Een klasse medicijnen die oorspronkelijk voor diabetes type 2 zijn ontwikkeld, maar ook effectief zijn gebleken bij de behandeling van hartfalen, ongeacht de aanwezigheid van diabetes. | | Aldosteronantagonist | Een medicijn dat de werking van aldosteron blokkeert, een hormoon dat betrokken is bij de vocht- en zoutbalans. Het wordt gebruikt bij de behandeling van hartfalen, naast andere medicatie. | | Lisdiureticum | Een diureticum dat krachtig werkt op de lis van Henle in de nieren, wat leidt tot een snelle en sterke uitscheiding van zouten en vocht. Voorbeelden zijn furosemide en bumetanide. | | ACE-remmer | Angiotensine-converting enzyme (ACE) remmers zijn medicijnen die de bloeddruk verlagen en de belasting op het hart verminderen, en worden veelvuldig ingezet bij hartfalen en hoge bloeddruk. | | Angiotensine II antagonist | Een medicijn dat de werking van angiotensine II blokkeert, een stof die bloedvaten vernauwt en de bloeddruk verhoogt. Wordt gebruikt bij de behandeling van hypertensie en hartfalen. |