Samenvatting Susa.docx

# Geschiedenis en periodes van Susa Susa is een stad met een rijke en complexe geschiedenis, die duizenden jaren beslaat en een belangrijke rol heeft gespeeld in de politieke, economische en culturele ontwikkeling van het oude Nabije Oosten. ## 1. Naam, ligging en archeologische geschiedenis ### 1.1 Naam en historische vermeldingen De oorspronkelijke naam van de stad was de Elamitische vorm *Šuša*, uitgesproken als Sjoesja. In het Hebreeuws werd dit *Sjoesjan*. Hedendaags heet de plek in Iran *Shush*, maar in archeologische kringen blijft *Susa* gangbaar. Deze namen zijn terug te vinden in diverse teksten, waaronder diplomatische en handelscorrespondenties, jaarlijsten en mythologische verhalen uit de 4e millennium v.Chr., alsook in Bijbelse boeken zoals Esther, Ezra, Nehemia en Daniel. ### 1.2 Ligging en klimaat Susa ligt in het zuidwesten van Iran, in de historische regio Elam, nabij de grens met Mesopotamië. De stad bevindt zich in de vlakte Susiana, tussen de rivieren Karkheh en Dez, aan de voet van het Zagrosgebergte. Het klimaat is dat van een warm steppegebied met zeer hete zomers, waardoor landbouw afhankelijk was van irrigatie. Oude pollen- en sedimentonderzoeken wijzen erop dat het gebied rond de stichting van de stad vochtiger en groener was. ### 1.3 Opgravingsgeschiedenis De site werd in de 19e eeuw herontdekt door archeologen als Henry Rawlinson en Austen Henry Layard. William Loftus voerde in 1851 de eerste archeologische proefopgravingen uit en identificeerde de locatie definitief als Susa. Vanaf het einde van de 19e en begin 20e eeuw waren Franse archeologen, zoals Jeanne en Marcel Dieulafoy en met name Jacques de Morgan, dominant in grootschalige opgravingen. In de 20e en 21e eeuw zetten Franse teams en Iraanse organisaties het onderzoek voort. ## 2. Historische periodes van Susa ### 2.1 Susa I (circa 4200-3800 v.Chr.) Deze periode kenmerkt zich door Ubaid invloeden en een gelijktijdige stichting van de stad met het verlaten van nabijgelegen dorpen. Susa fungeerde als politiek en/of religieus centrum. Er zijn twee bewoningsgebieden bekend: de Apadana-tel en de Acropolis-tel. Het aardewerk uit deze periode, de "eerste stijl", omvat veelvoorkomende drinkbekers, serveerschalen en kleine kruiken, wat duidt op de consumptie van drie essentiële voedselsoorten. Rijkere graven bevatten koperen voorwerpen en talrijke zegelafdrukken met complexe, vaak mythologische of rituele scènes. ### 2.2 Susa II (circa 3800-3100 v.Chr.) Deze periode vertoont sterke invloeden van de Urukcultuur, inclusief de overname van de staatsapparatuur: proto-schrift, cilinderzegels met Sumerische motieven en monumentale architectuur. Susa kan vanaf nu als een staat of "proto-staat" worden beschouwd. De bewoning kende aanvankelijk een krimp rond de Akropolis, maar breidde zich later uit, mogelijk tot wel 25 hectare, inclusief de Ville Royale en het Donjon. De keramiek werd minimalistisch met massale productie van onbeschilderd aardewerk. Cilinderzegels vervingen stempelzegels, en de glyptiek toonde voornamelijk scènes uit het dagelijks leven. ### 2.3 Susa III / Proto-Elamitische periode (circa 3100-2700 v.Chr.) Susa was het centrum van de Elamitische beschaving en behield haar status als commercieel en cultureel knooppunt dankzij de verbindingen tussen Iran en Mesopotamië. De eerste proto-Elamitische tabletten, waarvan de taal nog niet volledig is ontcijferd, werden teruggevonden. Deze periode zag een ontwikkeling van geavanceerd vakmanschap, met name in bronzen wapens en metalen beeldjes. De kunst werd gedomineerd door cilinderzegelafdrukken, waarbij dieren de mens als hoofdonderwerp vervingen. ### 2.4 Elamitische heerschappij en Oud-Elamitische periode (circa 2700-1500 v.Chr.) Susa was de hoofdstad van de staat Susiana, wiens heerschappij wisselde tussen Elam, Sumer en Akkad. Tijdens Elamitische monarchieën werden rijke materialen naar Susa gebracht door plunderingen. Het gebruik van de Elamitische taal werd voor het eerst in teksten bevestigd. In 2340 v.Chr. werd Susa veroverd door Sargon van Akkad. Het aardewerk kende de "tweede stijl" en brons verving koper. Rond 2100 v.Chr. kwam gouverneur Kutik-Inshushinak in opstand, verenigde gebieden en riep zich uit tot koning van Elam en Awan. Zijn inscripties waren in het Akkadisch en Lineair Elamitisch. Na zijn nederlaag tegen Ur, viel Susa onder de heerschappij van Simanshki, waarna Elam Susa opnieuw regeerde. Sporen van verwoesting zijn uit deze periode zichtbaar. Vanaf 1900 v.Chr. volgde de Sukkalmah-dynastie, met heersers die de titel "grote regent" droegen. Het bewoningsgebied groeide aanzienlijk, en Susa bleef een belangrijk handelscentrum, met name voor de tinhandel. Leercentra voor het onderwijs in Akkadisch en Sumerisch bestonden, zoals blijkt uit schooltabletten. Gegoten terracotta beeldjes en plaquettes floreerden, en er werden voorwerpen uit de Indusbeschaving gevonden. ### 2.5 Midden-Elamitische periode (circa 1500-1100 v.Chr.) Deze periode begon met de Anshanitische dynastieën, die de Elamitische taal, cultuur en pantheon omarmden. Susa bleef de hoofdstad. Weinig bouwwerken uit deze periode zijn bewaard gebleven door latere bouwwerkzaamheden. De terracottakunst bleef wijdverspreid. Onder de Shutrukid-dynastie bereikte Elam politieke hoogtepunten, met expedities die veel Mesopotamische werken naar Susa brachten. Deze welvaart eindigde met de nederlaag tegen de Babylonische koning Nebukadnezar I, waarna Elam en Susa in een obscure periode van bijna vier eeuwen vervielen. ### 2.6 Neo-Elamitische periode (circa 1100-540 v.Chr.) Als gevolg van de vorige ondergang kende Susa een bevolkingsafname. Vanaf de 8e eeuw v.Chr. was er sprake van herstel. Cilinderzegelafdrukken toonden een evolutie in de kunst, met jachtscènes die beweging vertoonden. Vanaf het einde van de 9e eeuw v.Chr. werd Elam opnieuw een factor in Mesopotamische bronnen als tegenstander van de Assyriërs. In 647 v.Chr. werd Susa ingenomen en verwoest door Assurbanipal, hoewel dit niet het einde van de stad betekende, gezien de continuïteit in de materiële cultuur. ### 2.7 Latere Achaemenidische periode (vanaf circa 540 v.Chr.) In 540 v.Chr. werd Susiana ingenomen door Cyrus II, waarna de stad onder Achaemenidische controle kwam. Susa was aanvankelijk de hoofdstad van de satrapie Elam. Darius de Grote initieerde een grootschalig bouwprogramma, waaronder een paleis op de Apadana-tel. Artaxerxes II verbouwde dit paleis en bouwde een nieuw paleis aan de oevers van de Chaour. Er wordt gesuggereerd dat er zich in het gebied van de donjon nog een ander Achaemenidisch paleis bevond. Ondanks haar rol als koninklijke residentie, onderging Susa waarschijnlijk geen significante stedelijke ontwikkeling en bleef de bevolking klein. Na de val van het Achaemenidische Rijk (circa 330 v.Chr.) verloor Susa haar status en werd een provinciestad van gering politiek belang, geïntegreerd in opeenvolgende rijken. Archeologisch onderzoek naar deze latere periodes is minder uitgebreid, maar er werden nog steeds grote hoeveelheden objecten gevonden. ## 3. Handel en economische rol Vanaf het 3e millennium v.Chr. ontwikkelde Susa zich tot een belangrijk regionaal handelscentrum, strategisch gelegen aan handelsroutes over het Zagrosgebergte. De stad onderhield intensieve contacten met Mesopotamië, Anatolië en de Indusvallei, wat blijkt uit handelsbewijzen zoals cilindervormige zegels, exotische materialen (alabaster, metalen) en administratieve teksten. Tijdens de Achaemenidische periode (6e-4e eeuw v.Chr.) fungeerde Susa als administratief centrum en winterresidentie van de Perzische koningen, een knooppunt voor de ontvangst van grondstoffen en luxeproducten uit het hele rijk. ## 4. Religie Susa kende religieuze invloeden uit diverse regio's, maar de lokale traditie bleef sterk Elamitisch. De belangrijkste godheid was *Inshushinak*, "Heer van Susa", wiens grote tempel op de Akropolis stond, het religieuze hart van de stad. Andere belangrijke godheden waren onder meer Nanaya, Ninhursag, Kiririsha, Napirisha en Ishtar. Op de Akropolis bevonden zich tevens een ziggurat, heilige bossen en grafcomplexen. In de Hellenistische periode verdwenen veel Elamitische culten, terwijl de Mesopotamische godin Nanaya een prominentere rol kreeg. ### 4.1 De Akropolis De Akropolis was het religieuze centrum van Susa en bevatte de hoofdtempel van Inshushinak, een ziggurat, tempels voor andere goden, heilige bossen, grafcomplexen en terrassen. Informatie hierover is voornamelijk afkomstig uit inscripties op de funderingen van gebouwen. ### 4.2 Chogha Zanbil Ongeveer 30 km ten zuidoosten van Susa bevindt zich het indrukwekkende religieuze complex Chogha Zanbil, gebouwd in de 13e eeuw v.Chr. door koning Untash-Napirisha. De ziggurat van Chogha Zanbil is de best bewaarde ter wereld en was omringd door tempels en omwallingen. ## 5. Architectuur Susa was ingedeeld in drie hoofd zones: de Acropolis (religieus centrum), de Apadana (paleisdistrict) en de Ville Royale (residentiële en bestuurlijke zone). ### 5.1 De Akropolis De Akropolis bevatte tempels, een ziggurat, terrassen, galerijen en poorten versierd met geglazuurde bakstenen. Archeologen vonden hier de meeste monumentale vondsten, waaronder oorlogsbuit uit Mesopotamië. ### 5.2 Ville Royale In de Ville Royale werden Elamitische grafheuvels ontdekt met resten van huizen en tempels. De Akropolis- en Apadana-heuvels waren belangrijke locaties voor religieuze bouwwerken tijdens de Midden-Elamitische periode. ### 5.3 Royal Palace (Achaemenidische periode) Het belangrijkste monument uit de Achaemenidische periode is het paleis van Darius I, gebouwd op een groot kunstmatig terras, de "Apadana Terras". Dit paleis bestond uit meerdere binnenplaatsen, een woongedeelte voor de koning, opslagruimtes, kantoren en appartementen voor de koninklijke echtgenotes. De Apadana zelf diende als koninklijke audiëntiezaal. Het paleis is bekend om zijn geglazuurde bakstenen friezen, waaronder het "Leeuwenfries" en het "boogschuttersfries". ## 6. Belangrijke vondsten * **Stèle van Naram-Sin:** Een beroemd kunstwerk uit circa 2250 v.Chr., door de Elieten als oorlogsbuit naar Susa gebracht. Het toont koning Naram-Sin tijdens een overwinning. * **Kudurru-stenen:** Mesopotamische grens- en schenkingstenen, vaak met godenafbeeldingen, ook meegenomen als oorlogsbuit. * **Obelisk van Manishtushu:** Een 2,6 meter hoge inscriptie van een Akkadische koning, gebracht als oorlogsbuit, met vermeldingen van militaire successen en religieuze offers. * **Codex van Hammurabi:** Een belangrijke juridische tekst uit de oudheid, door koning Shutruk-Nahhunte in de 12e eeuw v.Chr. uit Babylon naar Susa gebracht. De basaltstele toont Hammurabi voor de zonnegod Shamash. ## 7. Materiële cultuur ### 7.1 Terracotta beeldjes Terracotta beeldjes, gevonden in bijna alle lagen van de stad, variëren van slanke figuren met weinig detail (mogelijk ritueel) tot voluptueuze vrouwelijke figuren die vruchtbaarheid symboliseren. ### 7.2 Keramiek De Susa I-keramiek (4200-3700 v.Chr.) staat bekend om zijn dunne wanden en verfijnde zwartbruine motieven van dieren en geometrie. Door de eeuwen heen produceerde Susa een grote verscheidenheid aan kookpotten, voorraadvaten, rituele bekers en handelsamforen. ### 7.3 Metaalbewerking Susa was een producent van metalen wapens, sieraden, rituele objecten en standbeelden. Het standbeeld van koningin Napir-Asu, gegoten uit brons, is met zijn 1,7 meter hoogte en circa 1750 kg gewicht een indrukwekkend voorbeeld. ## 8. Grafcultus Dodencultussen in Susa varieerden van intramurale begrafenissen onder woningen of binnenplaatsen, in gewelfde bakstenen graven, individueel in potten, onder terracotta kuipen of in simpele kuilen. Luxueuze woningen waren vaak niet geassocieerd met begrafenissen, wat wijst op begraven in necropolissen elders. Er zijn grafteksten gevonden die wijzen op een geloof in een oordeel na de dood, uitgevoerd door de god Inshushinak. ### 8.1 Achaemenidische graftombe op de Akropolis Een belangrijke vondst uit de Achaemenidische periode is een graftombe op de Akropolis, met vakmanschap in keramische vaten als offers. Deze vaten tonen stilistische variatie en individualiteit in hun motieven, wat suggereert dat ze op maat gemaakt werden voor de elite. De typische vaten – drinkbeker, serveerschaal en kruik – duiden op het belang van drie voedselsoorten, ook voor het hiernamaals. Naast keramiek werden er ook koperen "bijlen" en koperen schijven gevonden, mogelijk gebruikt in religieuze ceremonies. ### 8.2 Proto-Elamitische grafgiften Grafgiften uit de Proto-Elamitische periode omvatten geglazuurde kralen, sieraden en cilinderzegels. In de latere perioden verschenen kleine geglazuurde vaten, dierenbeeldjes en antropomorfe figuren. Beschilderde hoofden van ongebakken klei, vaak met bitumen of terracotta ogen, werden in bepaalde graven geplaatst, wat een uniek begrafenisritueel voor Susa vertegenwoordigt. ## 9. Susa vandaag Het oude centrum van Susa is tegenwoordig onbewoond; de moderne stad Shush ligt ten westen en noorden van de historische ruïnes. De economie van de stad is sterk afhankelijk van religieuze bedevaarten en toerisme. Het Susa Museum toont archeologische vondsten. In 2015 werd Susa door UNESCO op de lijst van werelderfgoed geplaatst. --- # Archeologie en architectuur van Susa Susa was een van de meest invloedrijke steden van het oude Nabije Oosten, met een rijke geschiedenis die teruggaat tot het 4e millennium v.Chr., gekenmerkt door voortdurende bewoning, architecturale ontwikkelingen en een cruciale rol in handel en religie. ### 2.1 Opgravingsgeschiedenis en identificatie De archeologische interesse in Susa begon in de 19e eeuw, met pioniers zoals Henry Rawlinson en Austen Henry Layard. William Loftus voerde in 1851 de eerste systematische opgravingen uit, waarmee de locatie definitief werd geïdentificeerd als het Bijbelse Susa. Vanaf het einde van de 19e eeuw namen Franse archeologen, waaronder Jacques de Morgan, de leiding in grootschalige opgravingen. Dit onderzoek werd in de 20e en 21e eeuw voortgezet door Franse teams en Iraanse organisaties. ### 2.2 Periodes en stedelijke ontwikkeling Susa kende een lange en complexe bewoningsgeschiedenis, onderverdeeld in diverse periodes: * **Susa I (4200-3800 v.Chr.):** Gekenmerkt door Ubaid-invloeden en de status van politieke en/of religieuze hoofdstad. De stad bestond uit twee bewoningsgebieden: de Apadana-tel en de Acropolis-tel. Het aardewerk van deze periode, bekend als de “eerste stijl”, omvatte veelvoorkomende vormen zoals drinkbekers, serveerschalen en kleine kruiken, wat duidt op een belang van specifieke voedselconsumptie. Rijke graven bevatten koperen voorwerpen en zegelafdrukken met complexe, vaak mythologische scènes. * **Susa II (3800-3100 v.Chr.):** Deze periode werd beïnvloed door de Uruk-cultuur, met de overname van een staatsapparaat, proto-schrift, cilinderzegels met Sumerische motieven en monumentale architectuur. Susa evolueerde tot een staat of “proto-staat”. Hoewel de Akropolis aanvankelijk kromp, breidde de bewoning zich uit naar onder andere de Ville Royale en het Donjon. De keramiek werd minimalistisch en massaal geproduceerd, en de cilinderzegel verving de stempelzegel. * **Susa III / Proto-Elamitische periode (3100-2700 v.Chr.):** Susa was het centrum van de Elamitische beschaving en behield zijn status als commercieel en cultureel knooppunt. De eerste proto-Elamitische tabletten werden gevonden, hoewel de taal nog niet volledig ontcijferd is. Deze periode zag geavanceerd vakmanschap, met name in bronzen wapens en metalen beeldjes. Cilinderzegelafdrukken met dieren als hoofdonderwerp waren kenmerkend. * **Elamieten / Old Elamite period (2700-1500 v.Chr.):** Susa fungeerde als hoofdstad van Susiana, met wisselende heerschappij tussen Elam, Sumer en Akkad. Koning Sargon van Akkad veroverde Susa in 2340 v.Chr. Het aardewerk kenmerkte zich door de “tweede stijl”, en brons verving koper. Gouverneur Kutik-Inshushinak kwam in opstand en riep zich uit tot koning van Elam en Awan, en beschermde de Elamitische kunst. Na zijn nederlaag viel Susa onder de Derde Dynastie van Ur en later onder de Simanshki-confederatie, om vervolgens weer door Elam geregeerd te worden. Vanaf 1900 v.Chr. volgde de Sukkalmah-dynastie, met een aanzienlijke groei van de stad tot circa 85 hectare en de ontwikkeling van nieuwe woonwijken in de Ville Royale. Susa bleef een belangrijk handelscentrum, met name voor de tinhandel. Schooltabletten duiden op het bestaan van leercentra. Gegoten terracotta beeldjes en plaquettes floreerden, evenals objecten uit de Indus-beschaving. * **Midden-Elamitische periode (1500-1100 v.Chr.):** Gekenmerkt door de opkomst van Anshanitische dynastieën die een “Elamisering” nastreefden. Susa bleef de hoofdstad, maar weinig is bewaard gebleven door latere bouwwerkzaamheden. De terracottakunst bleef wijdverspreid. Onder de Shutrukid-dynastie bereikte Elam zijn politieke hoogtepunt, met vele Mesopotamische werken die naar Susa werden gebracht. Deze welvaart eindigde met de nederlaag tegen de Babylonische koning Nebukadnezar I. * **Neo-Elamitische periode (1100-540 v.Chr.):** Susa kende een bevolkingsafname, met een herstel vanaf de 8e eeuw v.Chr. Cilinderzegelafdrukken tonen een evolutie in de kunst, met jachtscènes die beweging uitbeelden. Elam werd een tegenstander van de Assyriërs en werd in 647 v.Chr. verwoest door Assurbanipal, hoewel er geen breuk in de materiële cultuur was. * **Achaemenidische periode (ca. 540 v.Chr. - 330 v.Chr.):** Susa kwam onder Achaemenidische controle. Koning Darius de Grote voerde een grootschalig bouwprogramma uit, inclusief het paleis op de Apadana-tel. Artaxerxes II verbouwde het paleis van Darius en bouwde een eigen paleis aan de oever van de Chaour. Hoewel Susa een koninklijke residentie was, lijkt de stedelijke ontwikkeling beperkt te zijn geweest. Na de val van het Achaemenidische Rijk verloor Susa snel haar status en werd een provinciestad. ### 2.3 Handel en economische rol Vanaf het 3e millennium v.Chr. ontwikkelde Susa zich tot een belangrijk regionaal handelscentrum. De strategische ligging aan handelsroutes over het Zagrosgebergte maakte het tot een cruciaal knooppunt. Susa onderhield intensieve contacten met Mesopotamië, Anatolië en de Indusvallei, wat blijkt uit de vondst van cilindervormige zegels, exotische materialen zoals alabaster en metalen, en administratieve teksten. Tijdens de Achaemenidische periode functioneerde Susa als een administratief centrum en de winterresidentie van de Perzische koningen, en ontving het grondstoffen en luxeproducten uit alle provincies. ### 2.4 Religie en tempelcomplexen Hoewel Susa religieuze invloeden uit diverse regio's kende, bleef de lokale traditie sterk Elamitisch. De belangrijkste godheid was Inshushinak, de “Heer van Susa”, wiens hoofdtempel op de Akropolis stond. Andere belangrijke godheden waren Nanaya, Ninhursag, Kiririsha, Napirisha en Ishtar. * **De Akropolis:** Dit religieuze centrum bevatte de hoofdtempel van Inshushinak, een ziggurat (mogelijk de kukunnum of kizzum), tempels voor andere goden, heilige bossen (husa), en grafcomplexen zoals het “Massif funeraire” en de “haute terrasse”. Informatie hierover is voornamelijk afkomstig uit inscripties op funderingen. * **Chogha Zanbil:** Ongeveer 30 km ten zuidoosten van Susa ligt het indrukwekkende religieuze complex Chogha Zanbil, gebouwd in de 13e eeuw v.Chr. De ziggurat van Chogha Zanbil is de best bewaarde ter wereld, oorspronkelijk met vijf niveaus en omringd door tempels en ommuurde gebieden. In de Hellenistische periode verdwenen veel Elamitische culten, terwijl de Mesopotamische godin Nanaya aan belang won. ### 2.5 Architectuur en stedelijke zones Susa bestond uit drie hoofdzones: de Acropolis (religieus centrum), de Apadana (paleisdistrict) en de Ville Royale (residentiële en bestuurlijke zone). * **De Akropolis:** Bevat tempels, een ziggurat, terrassen, galerijen en poorten versierd met geglazuurde bakstenen. Hier werden veel monumentale vondsten gedaan, waaronder oorlogsbuit uit Mesopotamië. * **De Ville Royale:** Hier werden Elamitische grafheuvels ontdekt met resten van huizen en tempels. De tempels werden verbouwd en verplaatst naarmate de begraafplaatsen groeiden. * **Het paleis van Darius I (Achaemenidische periode):** Dit monumentale bouwwerk, gebouwd op een groot kunstmatig terras (het “Apadana Terras”), was de koninklijke residentie. De toegang verliep via een helling met het “Propylaea” en de hoofdpoort. Het paleiscomplex omvatte meerdere binnenplaatsen, het woongedeelte van de koning, opslagruimtes, kantoren, en appartementen voor de koninklijke echtgenotes. De Apadana, de koninklijke audiëntiezaal, was omgeven door tuinen. Het paleis is vooral bekend om zijn geglazuurde bakstenen friezen, waaronder het “Leeuwenfries” en de “boogschuttersfries”, die taferelen met hybride dieren en strijders uitbeeldden. ### 2.6 Vondsten en materiële cultuur Susa heeft een schat aan archeologische vondsten opgeleverd die inzicht geven in de materiële cultuur van de stad: * **Stèle van Naram-Sin:** Een beroemd kunstwerk uit het Nabije Oosten, door de Elamieten als oorlogsbuit naar Susa gebracht. * **Kudurru-stenen:** Mesopotamische grens- en schenkingstenen, rijk versierd met goden, ook meegenomen als oorlogsbuit. * **Obelisk van Manishtushu:** Een 2,6 meter hoge inscriptie van een Akkadische koning, een oorlogsbuit. * **Codex van Hammurabi:** De basaltstele met het beroemde reliëf van Hammurabi voor de zonnegod Shamash, door de Elamitische koning Shutruk-Nahhunte uit Babylon naar Susa gebracht. * **Terracotta beeldjes:** In vrijwel alle lagen gevonden, met twee hoofdtypen: slanke, eenvoudige figuren en voluptueuze vrouwelijke figuren, mogelijk vruchtbaarheidsbeelden. * **Keramiek:** De Susa I-keramiek is bekend om zijn dunne wanden en verfijnde zwartbruine motieven. Door de eeuwen heen werd een breed scala aan kookpotten, voorraadvaten, rituele bekers en handelsamforen geproduceerd. * **Metaalbewerking:** Susa produceerde metalen wapens, sieraden, rituele objecten en beelden. Het standbeeld van koningin Napir-Asu, 1,7 meter hoog en circa 1750 kilogram zwaar, is een indrukwekkend voorbeeld van bronzen giettechniek. ### 2.7 Grafcultus De grafcultus in Susa kende diverse praktijken, waaronder intramurale begrafenissen onder woningen of binnenplaatsen, in gewelfde bakstenen graven, individueel in potten, of in kuilen. De meest luxueuze woningen leverden geen begrafenissen op, wat suggereert dat hun bewoners elders, mogelijk in necropolissen, werden begraven. * **Grafgiften:** De begraafplaatsen bevatten keramische vaten, zoals drinkbekers, serveerschalen en kruiken, die mogelijk de consumptie van specifieke voedselsoorten symboliseerden voor het leven na de dood. Deze vaten vertonen een opmerkelijke individualiteit in hun decoratie. Naast keramiek werden ook koperen “bijlen”, koperen schijven (mogelijk spiegels) en zegels gevonden. * **Beschilderde hoofden:** Een uniek begrafenisritueel in Susa omvatte het plaatsen van beschilderde hoofden van ongebakken klei in graven, meestal gewelfde graven met collectieve begrafenissen. Deze hoofden waren bijna levensgroot en werden mogelijk rond het moment van overlijden gemodelleerd en beschilderd. ### 2.8 Susa vandaag Tegenwoordig is het oude centrum van Susa onbewoond, met de moderne stad Shush ten westen en noorden van de historische ruïnes. De economie van de stad steunt op religieuze bedevaarten en toerisme. Het Susa Museum toont archeologische vondsten. In 2015 werd Susa door UNESCO tot werelderfgoed verklaard. --- # Materiële cultuur en grafcultus De materiële cultuur en de praktijken rondom grafcultus in Susa weerspiegelen de evoluerende religieuze, sociale en economische structuren door de eeuwen heen, met een rijke diversiteit aan artefacten en begrafenisrituelen. ### 9.1 Materiële cultuur De materiële cultuur van Susa omvat een breed scala aan objecten, van alledaagse gebruiksvoorwerpen tot artistiek verfijnde creaties, die inzicht geven in het dagelijks leven, rituelen en economische activiteiten. #### 9.1.1 Terracotta beeldjes Terracotta beeldjes zijn in vrijwel alle archeologische lagen van Susa aangetroffen. Ze vertonen twee primaire stijlen: * **Slanke figuren:** Deze zijn vaak eenvoudig van vorm en met weinig detail, en worden geïnterpreteerd als mogelijke rituele objecten, voorstellingen van aanbidders, muzikanten, of godheden. * **Voluptueuze vrouwelijke figuren:** Kenmerkend is de nadruk op het bekken en de buik, wat suggereert dat deze beelden dienden als vruchtbaarheidsbeelden. #### 9.1.2 Keramiek De keramiek van Susa kent een lange en gevarieerde geschiedenis. De Susa I-keramiek, die dateert uit de periode 4200–3700 v.Chr., is beroemd om zijn dunne wanden en verfijnde zwartbruine decoraties met dieren- en geometrische motieven. Door de eeuwen heen ontwikkelde zich een grote diversiteit aan aardewerk, waaronder kookpotten, voorraadvaten, rituele bekers en handelsamforen. #### 9.1.3 Metaalbewerking Susa was een centrum voor metaalbewerking, waar wapens, sieraden, rituele objecten en beelden werden geproduceerd. Het meest indrukwekkende object uit deze categorie is het standbeeld van koningin Napir-Asu. Dit standbeeld is 1,7 meter hoog, weegt ongeveer 1750 kilogram, is gegoten uit brons rond een metalen kern en is rijkelijk gedecoreerd. Het is voorzien van een vervloeking, wat duidt op de spirituele betekenis die aan dergelijke objecten werd toegekend. ### 9.2 Grafcultus De praktijken rondom grafcultus in Susa bieden een fascinerend beeld van hun opvattingen over het leven na de dood en de sociale hiërarchie. #### 9.2.1 Begrafenispraktijken Er is een breed scala aan begrafenispraktijken waargenomen in Susa: * **Intramurale begrafenissen:** De doden konden begraven worden onder woningen of binnenplaatsen. * **Collectieve gewelfde graven:** Begrafenissen vonden soms plaats in collectieve, gewelfde bakstenen graven. * **Individuele begrafenissen:** Individuele graven konden variëren van begraving in potten, onder terracotta kuipen, tot eenvoudige kuilen. * **Necropolissen:** De meest luxueuze woningen leverden zelden begrafenissen op, wat suggereert dat hun bewoners elders begraven werden, mogelijk in specifieke necropolissen (dodencultuurgebieden). #### 9.2.2 Grafgiften en rituelen Grafgiften weerspiegelen de status van de overledene en hun geloof in het hiernamaals: * **Drie soorten vaten:** Een drinkbeker, een serveerschaal en een kleine kruik, vaak beschilderd, waren veelvoorkomende grafgiften. Deze duiden op de veronderstelling dat drie soorten voedsel essentieel waren voor het leven na de dood, net als voor het leven op aarde. * **Eenvoudige potten en kommen:** Meer bescheiden burgers kregen eenvoudige, met banden versierde potten en kommen mee als grafgiften. * **Koperen objecten:** Ongeveer 55 gehamerde koperen "bijlen", die qua vorm lijken op stenen exemplaren, en 11 koperen schijven (mogelijk spiegels), werden ook gevonden. Deze objecten, die meer koper bevatten dan elders gevonden, werden mogelijk voornamelijk gebruikt bij religieuze ceremonies en vervolgens begraven met de uitvoerders ervan. * **Beschilderde hoofden van ongebakken klei:** In bepaalde graven, met name gewelfde collectieve graven, werden beschilderde hoofden van ongebakken klei geplaatst. Deze hoofden, vaak levensgroot, waren rond het moment van overlijden gemodelleerd en beschilderd, en hadden een gat aan de onderkant van de nek om ze op een paal te kunnen plaatsen. Soms werden ze gemodelleerd rond een terracotta vat. #### 9.2.3 Symboliek en geloof * **Meester van de dieren:** Op zegels en zegelafdrukken komen afbeeldingen voor van de "meester van de dieren". Deze figuratieve ontwerpen bieden context voor het begrijpen van de aard van de vindplaats en de begraafplaats. * **Geloof in oordeel na de dood:** Een groep van zeven grafteksten, waarvan de betekenis niet volledig duidelijk is, verwijst mogelijk naar een geloof in een oordeel na de dood, uitgevoerd door de god Inshushinak. * **Geglazuurde objecten:** Geglazuurde kralen, sieraden en cilinderzegels uit de Proto-Elamitische periode, evenals geglazuurde vaten en dierenbeeldjes uit latere perioden, werden in graven aangetroffen. Deze waren waarschijnlijk populair voor speciale offers en grafgiften. * **Antropomorfe figuren:** Antropomorfe figuren zijn zeldzaam in de keramiek van Susa, maar komen voor op sommige vaten uit de begraafplaats en op eigentijdse aardewerk uit het Midden-Oosten. #### 9.2.4 Specifieke begraafplaatsen en structuren * **Massif funéraire en haute terrasse:** Een belangrijke begraafplaats, gedeeltelijk uitgehouwen in een laag platform van moddersteen (het massif funéraire), bevond zich aan de voet van een monumentaal platform van moddersteen (het haute terrasse). Op dit laatste stonden waarschijnlijk tempels en andere religieuze gebouwen op de Akropolis-heuvel. De verslagen van vroege archeologen bieden onvoldoende detail om de aanleg van deze begraafplaats volledig te reconstrueren. * **Grafteksten:** De aanwezigheid van grafteksten suggereert een specifieke funerary (begrafenis) cultuur. > **Tip:** De variëteit aan grafgiften en begrafenisrituelen weerspiegelt de sociale gelaagdheid in Susa. De elite had vaak luxere en meer uitgebreide grafgiften, terwijl meer eenvoudige grafgiften duiden op de begrafenissen van de gewone bevolking. > **Voorbeeld:** De vondst van gegoten bronzen voorwerpen, zoals het standbeeld van koningin Napir-Asu, en de rijkelijk versierde koperen objecten in graven, illustreert de technologische vaardigheden en de economische welvaart die Susa op bepaalde momenten kende. De nadruk op vruchtbaarheidsbeelden in terracotta wijst op een belangrijke rol van religieuze overtuigingen gerelateerd aan vruchtbaarheid en levensbehoud. --- # Religie en handel Dit onderwerp verkent de religieuze identiteit van Susa, met een focus op de godheid Inshushinak en andere belangrijke goden, in relatie tot de economische rol van de stad als handelscentrum. ### 4.1 Religieuze aspecten van Susa Hoewel Susa invloeden uit diverse regio's kende, bleef de lokale religieuze traditie sterk Elamitisch van aard. #### 4.1.1 De godheid Inshushinak De belangrijkste godheid in Susa was Inshushinak, wat letterlijk "Heer van Susa" betekent. Zijn centrale rol in de stad werd benadrukt door de aanwezigheid van zijn grote tempel op de Akropolis, het religieuze hart van de stad. #### 4.1.2 Andere belangrijke godheden Naast Inshushinak vereerden de inwoners van Susa ook andere godheden, waaronder Nanaya, Ninhursag, Kiririsha, Napirisha en Ishtar. Tempels voor deze goden bevonden zich op of nabij de Akropolis. #### 4.1.3 De Akropolis als religieus centrum De Akropolis was een multifunctioneel centrum dat naast de hoofdtempel van Inshushinak ook andere religieuze bouwwerken herbergde. Hier bevonden zich mogelijk een ziggurat (bekend als de kukunnum of kizzum) en tempels voor goden zoals Ninhursag. Volgens Elamitische teksten waren er ook heilige bossen (husa) en grafcomplexen, zoals het "Massif funeraire" en de "haute terrasse". Alle informatie hierover is afkomstig uit inscripties op de fundamenten van de gebouwen. #### 4.1.4 Chogha Zanbil Een van de meest indrukwekkende religieuze monumenten in de omgeving van Susa is het complex van Chogha Zanbil, ongeveer 30 kilometer ten zuidoosten van de stad. Dit werd gebouwd door koning Untash-Napirisha in de 13e eeuw v.Chr. De ziggurat van Chogha Zanbil is de best bewaarde ter wereld en telde oorspronkelijk vijf niveaus, omringd door tempels en omwallingen. #### 4.1.5 Hellenistische periode en Nanaya Tijdens de Hellenistische periode verdwenen veel Elamitische culten. De Mesopotamische godin Nanaya verkreeg echter een prominente rol in het religieuze landschap van Susa. ### 4.2 Handel en economische rol Susa ontwikkelde zich vanaf het 3e millennium v.Chr. tot een cruciaal regionaal handelscentrum, mede dankzij haar strategische ligging. #### 4.2.1 Ligging als handelsroute De ligging van Susa aan de handelsroutes over het Zagrosgebergte maakte de stad een natuurlijke doorgangs- en verzamelplaats voor handelaren. Dit bevorderde intensieve contacten met Mesopotamië, Anatolië en de Indusvallei. #### 4.2.2 Bewijs van handel Bewijzen voor de omvangrijke handel zijn onder andere de vondst van cilindervormige zegels, exotische materialen zoals albast en diverse metalen, en administratieve teksten die diplomatieke en commerciële transacties beschrijven. #### 4.2.3 Susa als administratief centrum Tijdens de Achaemenidische periode (6e tot 4e eeuw v.Chr.) transformeerde Susa tot een belangrijk administratief centrum en diende het zelfs als de winterresidentie van de Perzische koningen. De stad fungeerde als een centraal knooppunt binnen het rijk, waar grondstoffen en luxeproducten uit alle provincies werden ontvangen en verhandeld. > **Tip:** De economische bloei van Susa was direct gekoppeld aan haar geografische positie en de daaruit voortvloeiende handelsnetwerken. > **Voorbeeld:** De import van tin tijdens de Midden-Elamitische periode toont het belang van Susa als handelscentrum voor langeafstandsverkeer en de politieke voordelen die hieruit voortvloeiden. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Elamitische vorm Šuša | De vroegste bekende naam voor de stad Susa, gebruikt in het Elamitisch, wat duidt op een lange geschiedenis van bewoning en culturele activiteit. | | Mesopotamië | Een historische regio in West-Azië, gelegen tussen de Tigris en Eufraat rivieren, die cultureel en politiek nauw verbonden was met Susa. | | Zagrosgebergte | Een bergketen in Iran die een geografische scheiding vormt en van belang was voor handelsroutes en de ligging van Susa. | | Susiana | De historische regio in het zuidwesten van Iran waar de stad Susa gelegen is, vaak aangeduid met de naam van de stad zelf. | | Ubaid invloeden | Culturele kenmerken en technieken die dateren uit de Ubaid periode, die zichtbaar zijn in aardewerk en architectuur tijdens de vroege bewoningsfasen van Susa. | | Uruk cultuur | Een invloedrijke beschaving uit Mesopotamië, waarvan de kenmerken, zoals proto-schrift en monumentale architectuur, werden overgenomen in Susa. | | Proto-schrift | Een vroeg systeem van schrijven dat de overgang vormt van pictografische naar meer abstracte symbolen, gebruikt in de Susa II periode. | | Cilinderzegels | Rolvormige objecten, vaak gemaakt van steen, die werden gebruikt om documenten te verzegelen door ze over klei te rollen, en die gedetailleerde afbeeldingen bevatten. | | Glyptiek | De kunst van het snijden van inscripties of afbeeldingen in edelstenen of andere harde materialen, zoals gebruikt op cilinderzegels. | | Proto-Elamitisch | Een vroege schriftvorm en periode in Elam, gekenmerkt door de ontwikkeling van eigen teksten en een verfijnd vakmanschap. | | Akkadische rijk | Een machtig rijk in Mesopotamië dat Susa veroverde en inlijfde, wat leidde tot een periode van Akkadische invloed. | | Sumerische stad Ur | Een belangrijke stadstaat in Sumer, die rivaliteit had met Elam en Susa, en die uiteindelijk de controle over Susa overnam na een conflict. | | Sukkalmah-dynastie | Een dynastie die na de val van de Derde Dynastie van Ur regeerde over Susa, met heersers die de titel "grote regent" droegen. | | Tinhandel | De handel in tin, een belangrijk metaal voor de bronsfabricage, waarin Susa een significante rol speelde als handelscentrum. | | Gegoten terracotta beeldjes | Kleine beelden gemaakt van gebakken klei, die in Susa voorkwamen in verschillende vormen en stijlen, vaak met religieuze of vruchtbaarheidsbetekenis. | | Anshanitische dynastieën | Koninklijke linies uit Anshan, een stad in Elam, die de titel "koning van Anshan en Susa" droegen en verantwoordelijk waren voor de Elamisering van de regio. | | Shutrukid-dynastie | Een dynastie in Elam die de politieke hoogtepunten bereikte, met koningen die expedities uitvoerden en rijkdommen naar Susa brachten. | | Neo-Elamitische periode | De latere fase van de Elamitische beschaving, gekenmerkt door herstel na een periode van neergang en conflict met de Assyriërs. | | Assyriërs | Een machtige militaire macht uit Mesopotamië die Susa veroverde en verwoestte, wat leidde tot een periode van Assyrische heerschappij. | | Achaemenidische periode | De periode waarin Susa onder controle kwam van het Perzische Achaemenidische Rijk, met significante bouwactiviteiten onder koningen als Darius de Grote. | | Apadana | Een grote zaal of troonzaal, met name bekend van de paleizen van de Achaemenidische koningen, zoals het paleis van Darius in Susa. | | Satrapie | Een provincie of bestuurlijke eenheid binnen het Perzische Achaemenidische Rijk, met Elam als een dergelijke satrapie met Susa als hoofdstad. | | Chaour | Een rivier in de buurt van Susa, aan de oevers waarvan Artaxerxes II een paleis liet bouwen. | | Hellenistische periode | De periode na de veroveringen van Alexander de Grote, waarin Griekse cultuur en invloed zich verspreidden, en die ook in Susa sporen naliet. | | Inshushinak | De belangrijkste godheid van Susa in de Elamitische mythologie, vaak aangeduid als "Heer van Susa", met een grote tempel op de Akropolis. | | Ziggurat | Een trappenpiramide-achtige structuur, typisch voor Mesopotamische en Elamitische tempelcomplexen, diende als religieus centrum. | | Chogha Zanbil | Een indrukwekkend religieus complex met een grote ziggurat, gelegen nabij Susa, gebouwd in de 13e eeuw v.Chr. | | Stèle van Naram-Sin | Een beroemd kunstwerk uit Mesopotamië dat door de Elamieten als oorlogsbuit naar Susa werd gebracht, met een voorstelling van koning Naram-Sin. | | Kudurru-stenen | Mesopotamische stenen gedenktekens die grenzen markeerden of schenkingen vastlegden, vaak versierd met goden en meegenomen als oorlogsbuit naar Susa. | | Obelisk van Manishtushu | Een inscriptie van een Akkadische koning op een obelisk, gebracht als oorlogsbuit naar Susa, die militaire successen en religieuze offers vermeldt. | | Codex van Hammurabi | Een van de belangrijkste juridische teksten uit de oudheid, een basaltstele met wetten van de Babylonische koning Hammurabi, meegenomen naar Susa door de Elamitische koning Shutruk-Nahhunte. | | Terracotta figurines | Kleine beeldjes van gebakken klei, gevonden in verschillende lagen van Susa, die rituele objecten, aanbidders, muzikanten, godheden of vruchtbaarheidsbeelden voorstellen. | | Keramiek | Aardewerk, waaronder vaten, kookpotten, voorraadvaten en rituele bekers, die kenmerkend zijn voor de verschillende periodes van Susa, zoals de verfijnde Susa I-keramiek. | | Metaalbewerking | De productie van metalen voorwerpen zoals wapens, sieraden, rituele objecten en standbeelden, waarbij brons een belangrijk materiaal was. | | Standbeeld van koningin Napir-Asu | Een indrukwekkend bronzen standbeeld van koningin Napir-Asu, een belangrijk voorbeeld van Elamitisch metaalvakmanschap. | | Intramurale begrafenissen | Begrafenissen die binnen de stadsmuren plaatsvinden, vaak onder woningen of binnenplaatsen, een praktijk die in Susa werd aangetroffen. | | Necropolissen | Begraafplaatsen buiten de stad, die gebruikt konden worden voor de elite of voor specifieke groepen begravenen. | | Massif funéraire | Een begraafplaatsstructuur, vaak een laag platform van leemstenen, dat diende voor begrafenissen aan de voet van monumentale platformen. | | Haute terrasse | Een hoog, monumentaal platform van leemstenen waarop waarschijnlijk tempels en andere religieuze gebouwen stonden op de Akropolis. | | Grafgiften | Objecten die samen met de overledene werden begraven, zoals aardewerk, sieraden en zegels, om de overledene te voorzien in het hiernamaals. | | Cilinderzegels | Zie definitie onder Susa II. | | Geglazuurde kralen | Kleine kralen gemaakt van geglazuurd materiaal, gebruikt als sieraden en grafgiften in Susa. | | Antropomorfe figuren | Figuren die de vorm van een mens hebben, zoals beschilderde hoofden van ongebakken klei die in graven in Susa werden aangetroffen. | | Beschilderde hoofden van ongebakken klei | Rituele objecten die in bepaalde graven in Susa werden geplaatst, gemodelleerd uit klei en beschilderd, mogelijk om het overlijden te symboliseren. | | UNESCO Werelderfgoed | Een lijst van cultureel of natuurlijk erfgoed dat door de Verenigde Naties wordt beschermd vanwege de uitzonderlijke universele waarde. |