'H21' KliMacro.pptx

# Klimaatverandering en de menselijke impact Dit onderwerp belicht de oorzaken, gevolgen en economische implicaties van klimaatverandering, met een focus op de significante rol van menselijke activiteiten. ### 1.1 Het probleem: klimaatverandering in een notendop Klimaatverandering wordt gekenmerkt door een versnelde temperatuurstijging, die nu al een 'code rood voor de mensheid' wordt genoemd. Elke fractionele toename in temperatuur heeft een merkbare impact op het klimaat. De effecten manifesteren zich reeds in extreem weer, zoals verhoogde neerslag in de winter met risico op overstromingen, en een recordaantal sterfgevallen door hittegolven, verergerd door hoge luchtvochtigheid. Deze weersomstandigheden veroorzaken aanzienlijke economische kosten, geschat op miljarden extra uitgaven door extreme weersomstandigheden. De ongekende menselijke impact op het milieu is direct gekoppeld aan economische ontwikkeling en de uitstoot van fossiele brandstoffen, wat heeft geleid tot een historisch hoge concentratie koolstof in de atmosfeer. #### 1.1.1 De fysieke realiteit versus klimaatbeleid Er is een duidelijk onderscheid tussen de **fysieke processen** die klimaatverandering veroorzaken, die sterk door de mens worden beïnvloed en waarover weinig tot geen onzekerheid bestaat, en **klimaatbeleid**, wat de maatschappelijke reactie en politieke beslissingen op deze veranderingen omvat. De huidige politieke reacties, zoals de focus op kernenergie, kunnen soms in strijd zijn met de wetenschappelijke consensus. #### 1.1.2 Temperatuurstijging en broeikasgassen De opwarming van de aarde, geïllustreerd door klimaatstrepen die de temperatuur weergeven, is een feit. De huidige temperatuurstijgingen zijn nog maar het begin, en verdere stijgingen zullen leiden tot sterkere beleidsreacties. De aarde warmt op door hittestraling, waarvan een deel wordt teruggekaatst naar de atmosfeer. Broeikasgassen gedragen zich als een isolerende deken, wat in koude gebieden nuttig kan zijn, maar in reeds warme regio's problematisch wordt. #### 1.1.3 De verstoorde koolstofcyclus De mens verstoort de natuurlijke koolstofcyclus, waarbij kooldioxide wordt uitgestoten en normaal gesproken wordt opgenomen door oceanen en ecosystemen. Deze verstoring leidt tot schommelingen in de aardse temperatuur. De concentratie van kooldioxide in de atmosfeer is significant gestegen: van ongeveer 340 ppm in 1980 naar 375 ppm in 2004, en projecties geven een verdere stijging aan naar 425,7 ppm in 2025. Deze menselijke invloed op de CO2-uitstoot is al meer dan 100 jaar bekend en wordt steeds duidelijker. #### 1.1.4 Tipping points en het Verdrag van Parijs Wetenschappelijke inzichten wijzen op enorme negatieve effecten bij een opwarming van 1,5 tot 2 graden Celsius. Het is daarom cruciaal om inspanningen te leveren om deze temperatuurstijgingen te beperken. Het Verdrag van Parijs, gesloten tijdens COP 21 in december 2015, heeft 196 landen ertoe aangezet om hun CO2-uitstoot zo snel mogelijk te reduceren en klimaatopwarming te beperken tot "ruim onder de 2 graden Celsius", met streven naar 1,5 graden Celsius. #### 1.1.5 Noodzaak van emissiereducties en de emissiekloof Om de doelstelling van onder de 2 graden Celsius te halen, zijn zeer sterke jaarlijkse emissiereducties nodig (ongeveer 9%). Zelfs tijdens de COVID-19-crisis was de reductie slechts rond de 6%, wat niet voldoende was om klimaatbeleidsdoelstellingen te halen. Het uitstel van effectief klimaatbeleid maakt de doelstellingen steeds moeilijker haalbaar. Er bestaat een aanzienlijke "emissiekloof" tussen de voorgestelde klimaatplannen van landen en wat er werkelijk nodig is. Te weinig aandacht wordt hieraan besteed in begrotingsgesprekken en regeringsformaties. ### 1.2 Ongelijkheid en mondiale verantwoordelijkheid Historisch gezien is 92% van de emissies afkomstig van het globale noorden. De rijkste 1% van de wereldbevolking heeft het budget om onder de 2 graden Celsius te blijven al zes keer overschreden. Dit moet in rekening worden gebracht bij het klimaatbeleid, aangezien er grote verschillen bestaan tussen de meest vervuilende entiteiten en de gemiddelde vervuiling. #### 1.2.1 Kritiek op COP-onderhandelingen en het "roadmap issue" Recente COP-conferenties, ondanks hoge verwachtingen, hebben teleurstellingen opgeleverd. Organisatorische problemen, visieverschillen en de aanwezigheid van lobbyisten uit de fossiele sector bemoeilijken vooruitgang. De consensus om te gaan aan het tempo van de traagste leerling wordt door sommige landen geblokkeerd. Een coalitie van 80 landen werkt buiten de COP om aan concrete roadmaps voor minder fossiele brandstoffen. #### 1.2.2 De rol van adaptatie en technologische oplossingen Er is een trend om de focus te verleggen naar adaptatie en technologie, maar deze bieden geen alternatief voor mitigatie (het terugdringen van uitstoot) en ondermijnen de 1,5 graden Celsius doelstelling. Dit wordt gezien als een vorm van "Climate Denialism 2.0", waarbij de verantwoordelijkheid wordt afgeschoven ("what aboutism"), technologisch optimisme wordt gepredikt ("technologie zal het wel oplossen") en actie wordt uitgesteld. ### 1.3 Economie en klimaat: een hernieuwde kijk #### 1.3.1 Macro-economie en de vergeten milieugrenzen Traditionele macro-economie richt zich op het sturen van outputniveau (BBP) via monetair, budgettair en langetermijnbeleid, maar negeert vaak milieuproblemen, grondstoffen en vervuiling. Planetary boundaries, zoals Earth Overshoot Day (24 juli 2025), tonen de ecologische voetafdruk van economieën. Klimaatverandering is één van de overschreden grenzen, met potentieel grotere impact dan andere zoals PFOS. Bovendien wordt economische ongelijkheid, zowel in inkomen als vermogen, vaak vergeten. De economie wordt te vaak beschouwd als een losstaand systeem, zonder aandacht voor sociale rechtvaardigheid of ecologische grenzen. #### 1.3.2 Klimaat in economische vakken: een externe factor In economische vakken wordt klimaat niet altijd expliciet gelinkt aan het outputniveau of energieparameters in productiefuncties. Soms wordt de impact van olieprijzen op het outputniveau behandeld. In andere vakken wordt CO2-uitstoot gezien als een negatieve externaliteit: de productie of consumptie van een goed beïnvloedt anderen zonder compensatie. Het niet in rekening nemen van zulke externe effecten leidt tot suboptimale allocaties en welvaartsverlies. > **Tip:** Een negatieve externaliteit is een onbedoeld gevolg van productie of consumptie dat derden schaadt zonder dat daarvoor wordt gecompenseerd. Voorbeelden zijn luchtvervuiling of geluidsoverlast. #### 1.3.3 Internaliseren van externaliteiten en marktfalen Ongecontroleerde markten leiden tot een te hoge verhandelde hoeveelheid en een te lage prijs wanneer externaliteiten niet worden geïnternaliseerd. Oplossingen omvatten het internaliseren van de kosten van externaliteiten, bijvoorbeeld via belastingen (carbon tax) of verhandelbare emissierechten (ETS). Milieu-economie analyseert deze marktfalen, maar de analyse wordt vaak beperkt tot micro-economische problemen, terwijl de planetaire grenzen juist worden overschreden door de grootschalige productie en uitstoot. "Alle prijzen zijn fout" als externe kosten niet worden meegerekend. > **Tip:** Het principe van "de vervuiler betaalt" is cruciaal voor het internaliseren van externe kosten. Pigouviaanse belastingen kunnen welvaartsverhogend werken door marktfalen te corrigeren. #### 1.3.4 De rol van macro-economie en ecologische economie Hoewel milieuproblemen vaak als micro-economisch worden beschouwd, heeft de schaal van de economie een directe macro-economische impact. Beleid moet zich richten op de optimale schaal van de economie en bredere perspectieven, zoals die van de ecologische economie, integreren. Innovaties zoals de EU Green Deal en Fit-for-55 initiatieven proberen hieraan tegemoet te komen. #### 1.3.5 Modellen van duurzame ontwikkeling en productiefuncties Modellen van duurzame ontwikkeling, zoals die van Costanza, integreren economische productie (Y) als functie van kapitaal (K), arbeid (N) en natuur. Output kan worden geconsumeerd of geïnvesteerd, waarbij investeringen de productiefactoren versterken. Eigendomsrechten en substitueerbaarheid van productiefactoren hebben grenzen. Modellen die sociaal en natuurlijk kapitaal meenemen, stellen welzijn als einddoel, niet enkel productie. #### 1.3.6 De IPAT-vergelijking en ontkoppeling De IPAT-vergelijking (Impact = Population x Affluence x Technology) biedt een kader om de maatschappelijke impact op het milieu te analyseren. $$ I = P \times A \times T $$ Waarbij: * $I$ staat voor milieu-impact (bv. CO2-uitstoot). * $P$ staat voor populatie (bevolkingsomvang). * $A$ staat voor affluence (rijkdom, gemeten per capita, bv. BBP/capita). * $T$ staat voor technologie (bv. CO2-intensiteit per dollar BBP). Toenemende bevolking ($P$) en rijkdom ($A$) vergroten de impact, terwijl technologie ($T$) deze kan beperken. De historische groei van $P$ en $A$ is echter zo significant dat technologie deze niet volledig kan compenseren, wat leidt tot stijgende CO2-uitstoot. De Kaya-identiteit, een specifieke toepassing van IPAT, legt de link tussen inkomen, energieverbruik en CO2-uitstoot. > **Example:** Een stijging van de bevolking en een toename van de welvaart per persoon leiden tot een hogere vraag naar goederen en diensten, wat de milieu-impact vergroot, zelfs als de technologie efficiënter wordt. #### 1.3.7 De illusie van "groene groei" en ontkoppeling "Groene groei" suggereert dat economische groei kan plaatsvinden zonder toename van milieuschade. Er is echter weinig empirisch bewijs voor absolute ontkoppeling van grondstoffengebruik en CO2-emissies op mondiaal niveau bij permanente economische groei. De snelheid van ontkoppeling is onvoldoende om de opwarming van de aarde binnen de 1,5°C of 2°C te beperken. Alternatieve strategieën zoals "sufficiëntie" (focussen op affluence $A$ in de IPAT-vergelijking) worden voorgesteld. "Ontkoppeling ontkracht" toont aan dat rebound-effecten, probleemverschuiving en de groei van de diensteneconomie bovenop de materiële economie de voordelen van technologie beperken. #### 1.3.8 De status van klimaatdoelstellingen en beleidsmaatregelen De EU boekt vooruitgang op het gebied van hernieuwbare energie, maar voor energie-efficiëntie en emissiereductie is een versnelling nodig. Veel landen lopen achter op hun reductietrajecten. De huidige beleidsmaatregelen zijn nog te beperkt om de doelstellingen van Parijs te halen. Zelfs met aangekondigd beleid tot 2030 en 2035 blijven de temperatuurstijgingen waarschijnlijk boven de 1,5°C, hoewel zonder beleid de opwarming richting 4°C zou gaan. De EU Green Deal draagt bij aan beter klimaatbeleid, maar is op zichzelf nog niet voldoende. #### 1.3.9 Beleid en de toekomst van emissies Maatregelen voor de toekomst omvatten het stabiliseren van economische activiteiten in ontwikkelde landen, het terugdringen van geboortegratena en het stimuleren van energie- en koolstofintensiteitsreducties via technologische interventies. Klimaatbeleid omvat koolstofprijzen (klimaatdividenden, carbon border adjustment tax), publieke investeringen in infrastructuur en R&D, groen monetair beleid en duurzame financiering, evenals een "just transition" met sociale klimaatfondsen. ### 1.4 Ecologische macro-economie en modellen Ecologische macro-economie richt zich op de schaal van economische activiteiten, die vaak afwezig is in traditionele macro-economische theorieën. Het afwegen van kosten en baten van economische activiteiten, rekening houdend met planetaire grenzen, is cruciaal. Er worden ecologische macro-econometrische modellen ontwikkeld die systeemdynamische modellen, post-Keynesiaanse groeitheorie en de concepten van "Limits to Growth" integreren, met aandacht voor reële en monetaire economie, verdelingsaspecten en milieugrenzen. #### 1.4.1 IS-LM-EE modellen Het IS-LM-model wordt uitgebreid met ecologische grenzen (IS-LM-EE). De "environmental condition" (EC) definieert de duurzame schaal van economische activiteiten. Het verlaten van deze grenzen leidt tot ecologische overshoot. De schaal van output mag niet hoger zijn dan een bepaalde limiet op de output-as om de planetaire grenzen niet te overschrijden. In het model van Lawn is de EC niet verticaal, maar afhankelijk van de rentevoet ($R$), de mate waarin externaliteiten worden geïnternaliseerd ($\beta$), en technologische parameters ($\gamma$). Hogere rentevoeten remmen investeringen en technologische vooruitgang, wat de ecologische efficiëntie negatief beïnvloedt. > **Example:** Een hogere rentevoet ($R$) kan leiden tot een lagere investering in hernieuwbare energie, wat de technische efficiëntie van hulpbronnengebruik negatief beïnvloedt en de ecologische duurzaamheid van de output vermindert. #### 1.4.2 Conclusies voor de toekomst Ecologische macro-economie is een snel evoluerend veld dat nog weinig aandacht krijgt in standaard macro-economische handboeken, ondanks de urgentie van milieuproblematiek. Het onderwijs in economie moet hier meer aandacht aan besteden om de economen van de toekomst voor te bereiden. De conclusies benadrukken de noodzaak van beleid gericht op koolstofprijzen, publieke investeringen, groen monetair beleid en een rechtvaardige transitie, terwijl de rol van economische groei kritisch wordt bevraagd. --- # Economische modellen en klimaatbeleid Oké, hier is een gedetailleerd studiemateriaal over economische modellen en klimaatbeleid, gebaseerd op de verstrekte documentatie. ## 2. Economische modellen en klimaatbeleid Dit thema onderzoekt hoe economische modellen, zoals het IS-LM-model en de IPAT-vergelijking, worden ingezet voor de analyse van klimaatproblemen, en hoe beleidsreacties, waaronder het Parijsakkoord en de EU Green Deal, hierop inspelen. ### 2.1 De urgentie van klimaatverandering: Probleemschets Klimaatverandering manifesteert zich door steeds extremere weersomstandigheden, zoals hevige neerslag met overstromingsrisico's en dodelijke hittegolven, die aanzienlijke economische kosten met zich meebrengen. Wetenschappelijke inzichten tonen aan dat de toename van de mondiale temperatuur, reeds beïnvloed door menselijke activiteiten en de uitstoot van fossiele brandstoffen, zich sneller voltrekt dan in het verleden. * **Fysieke processen vs. Klimaatbeleid:** Klimaatontwrichting is een fysiek proces, sterk beïnvloed door de mens, met weinig tot geen onzekerheid. Klimaatbeleid daarentegen betreft de maatschappelijke en politieke reactie hierop. * **Uitstoottrends:** De CO2-uitstoot door fossiele brandstoffen vertoont een stijgende trend, met de verwachting dat de piek binnen vijf jaar bereikt zal worden. Economische crises leiden tijdelijk tot een dip in de uitstoot, wat de sterke koppeling tussen outputniveau en CO2-uitstoot aantoont. ### 2.2 Economische modellen en milieuanalyse Traditionele economische modellen houden vaak onvoldoende rekening met milieuproblemen zoals grondstoffenverbruik en vervuiling. De aanpak van klimaatverandering vereist echter een integratie van ecologische grenzen in economische analyse. #### 2.2.1 De IPAT-vergelijking De IPAT-vergelijking is een raamwerk om de maatschappelijke impact op het milieu te analyseren. De formule luidt: $$I = P \times A \times T$$ Waarbij: * $I$ staat voor Impact op het milieu. * $P$ staat voor Populatie (bevolking). * $A$ staat voor Affluence (rijkdom, vaak gemeten als BBP per hoofd van de bevolking). * $T$ staat voor Technologie (bijvoorbeeld CO2-intensiteit, d.w.z. hoeveel CO2 wordt uitgestoten per eenheid BBP). **Toepassingen en beperkingen:** De IPAT-vergelijking helpt bij het begrijpen van de factoren die de milieu-impact bepalen. De exponentiële toename van de mondiale bevolking en de welvaart heeft geleid tot een stijgende milieu-impact, ondanks technologische vooruitgang die de impact per eenheid product probeert te verminderen. De effectiviteit van technologie om de impact te compenseren, vooral bij aanhoudende groei van $P \times A$, is echter een cruciaal aandachtspunt. #### 2.2.2 Ontkoppeling (Decoupling) Ontkoppeling verwijst naar het loskoppelen van economische groei van milieuschade. * **Relatieve ontkoppeling:** De milieu-impact stijgt, maar minder snel dan het BBP. * **Absolute ontkoppeling:** Het BBP stijgt, terwijl de milieu-impact daalt. Studies tonen aan dat er momenteel geen empirisch bewijs is voor absolute ontkoppeling van grondstoffengebruik op mondiaal niveau bij permanente economische groei. Ook voor CO2-emissies is absolute ontkoppeling aan een tempo dat nodig is om de opwarming te beperken tot 1.5°C of 2°C, zeer onwaarschijnlijk. Dit suggereert dat "groene groei" mogelijk een misleidend doel is. **"Decoupling Debunked" argumenten:** * **Rebound-effecten:** Technologische efficiëntie kan leiden tot een toename van consumptie, waardoor de milieuwinst teniet wordt gedaan. * **Problem shifting:** De verschuiving naar een diensteneconomie vervangt de materiële economie niet volledig en kan leiden tot nieuwe milieudruk. * **Onvoldoende technologische vooruitgang:** De huidige technologische vooruitgang is vaak onvoldoende of ongepast om de milieu-impact significant te verminderen. #### 2.2.3 Economische modellen en ecologische grenzen Traditionele macro-economische modellen negeren vaak de ecologische grenzen en de schaal van de economie. Ecologische macro-economie richt zich op de problematiek van de optimale schaal van een economie, waarbij de kosten en baten van economische activiteiten in relatie tot planetaire grenzen worden afgewogen. Modellen zoals de EuroGreen- en SFC-modellen integreren reële en monetaire economie, distributie en milieugrenzen. * **IS-LM-model met ecologische component (IS-LM-EE):** Introductie van ecologische grenzen in het IS-LM-model om de duurzaamheid van economische activiteit te analyseren. Een curve (EC) geeft de maximale schaal van productie aan die binnen ecologische grenzen blijft. Afwijking van deze curve betekent ecologische overshoot. * Factoren die de schaal van output beïnvloeden, zijn de rentevoet ($R$), de mate waarin kosten van externaliteiten worden geïnternaliseerd ($\beta$), en technologische parameters ($\gamma$). ### 2.3 Klimaatbeleid: Internationale en Europese Initiatieven #### 2.3.1 Het Parijsakkoord Het Parijsakkoord, gesloten tijdens COP 21 in 2015, is een mondiaal akkoord waarbij 196 landen ermee instemmen de CO2-uitstoot zo snel mogelijk te reduceren en de klimaatopwarming te beperken tot "ruim onder 2 graden Celsius", met inspanningen om dit te beperken tot 1.5 graden Celsius. **Uitdagingen en emissiekloof:** Er is een aanzienlijke kloof tussen de klimaatplannen van landen en wat nodig is om het 2°C-doel te halen. Om onder de 2°C te blijven, zijn jaarlijkse emissiereducties van 9% nodig, wat aanzienlijk hoger is dan de reducties tijdens de COVID-19-pandemie. Uitstel van beleid maakt het behalen van doelstellingen steeds moeilijker. #### 2.3.2 De EU Green Deal en Fit for 55 De EU Green Deal en het bijbehorende "Fit for 55"-pakket zijn ambitieuze initiatieven om de Europese klimaatdoelstellingen te realiseren. * **Doelstellingen:** Het doel is om de uitstoot van broeikasgassen tegen 2030 met minstens 55% te verminderen ten opzichte van 1990, en klimaatneutraliteit te bereiken tegen 2050. * **Voortgang:** Hoewel de EU vooruitgang boekt, vooral op het gebied van hernieuwbare energie, volstaan de huidige maatregelen nog niet om de doelstellingen voor energie-efficiëntie en emissiereductie te halen. De effectiviteit van de EU Green Deal wordt nog steeds geëvalueerd, maar het is duidelijk dat aanzienlijke extra inspanningen nodig zijn. * **Emissiescenario's:** Zelfs met aangekondigd beleid is het nog steeds de vraag of de temperatuurstijging beperkt kan worden tot 1.5°C. Zonder klimaatbeleid zou de opwarming echter aanzienlijk hoger uitvallen (naar schatting 4°C). #### 2.3.3 Specifieke beleidsinstrumenten en uitdagingen * **Koolstofprijs:** Invoering van koolstofprijzen, klimaatdividenden, en grenswaarde-aanpassingsmechanismen (CBAM) worden als belangrijke instrumenten beschouwd. * **Publieke investeringen:** Investeringen in infrastructuur, onderzoek en ontwikkeling (R&D) en technologie, evenals groen monetair beleid en duurzame financiering, zijn cruciaal. * **Just Transition:** Het waarborgen van een rechtvaardige overgang (just transition) is essentieel, bijvoorbeeld via het Sociaal Klimaatfonds binnen het "Fit for 55"-pakket. * **Lobbyen en klimaatontkenning:** De invloed van lobbyisten uit de fossiele industrie en klimaatontkenning blijven significante obstakels voor effectief klimaatbeleid. Er wordt ook gesproken over "Climate Denialism 2.0", waarbij klimaatwetenschap wordt ondermijnd door strategische debatten te sturen, zoals de nadruk op adaptatie en technologische oplossingen zonder mitigatie. * **Historische verantwoordelijkheid:** De historische bijdrage aan CO2-uitstoot ligt voornamelijk bij het globale noorden, met de rijkste 1% van de wereld die een onevenredig groot deel van het beschikbare koolstofbudget heeft verbruikt. ### 2.4 De rol van economen en macro-economische modellen De ecologische macro-economie streeft ernaar om de schaal van de economie binnen ecologische grenzen te houden. Dit vereist een bredere kijk dan traditionele modellen, die vaak de nadruk leggen op kortetermijnstabilisatie van output en inflatie, zonder voldoende rekening te houden met milieu-impact en mondiale schaal. #### 2.4.1 Macro-economische beleidsvorming en klimaat Traditioneel macro-economisch beleid richt zich op het sturen van output, inflatie en werkgelegenheid. Milieu-aspecten, zoals grondstoffengebruik en ecologische voetafdruk, werden lange tijd onderbelicht. De economische theorie erkent weliswaar het concept van negatieve externaliteiten (zoals CO2-uitstoot), maar de implementatie van beleidsinstrumenten (zoals koolstoftaksen) om deze te internaliseren, stuit op praktische en politieke uitdagingen. #### 2.4.2 Conclusies uit de ecologische macro-economie * **Ontwikkeling van modellen:** Ecologische macro-economische modellen zijn volop in ontwikkeling en worden steeds belangrijker geacht, gezien de urgentie van milieuproblematiek. * **Schaal als centraal thema:** De optimale schaal van de economie en de afweging tussen economische activiteit en milieudruk zijn centrale thema's. * **Beleidsperspectieven:** * Stabiliseren van economische activiteiten in ontwikkelde landen. * Terugdringen van geboortegraties en vergroten van generatiekloven in landen met hoge bevolkingsgroei. * Verdere reductie van energie-intensiteit en aanmoedigen van koolstofintensiteitsdaling via technologische ingrepen. * Het bepalen van de rol van economische groei in het licht van klimaatdoelstellingen. > **Tip:** Begrijp de beperkingen van technologische oplossingen alleen en de noodzaak van een alomvattende aanpak die ook de schaal van economische activiteit en consumptie aanpakt. > **Tip:** Let op het verschil tussen relatieve en absolute ontkoppeling. Absolute ontkoppeling is cruciaal voor het behalen van klimaatdoelen. --- # Ontkoppeling van economische groei en milieuschade Dit onderwerp onderzoekt het concept van ontkoppeling, de mogelijkheid van groene groei en de uitdagingen die gepaard gaan met het bereiken van absolute ontkoppeling van economische activiteiten en milieuschade. ### 3.1 Inleiding tot de problematiek: klimaatontwrichting en economische activiteit De huidige economische ontwikkeling, sterk gedreven door het gebruik van fossiele brandstoffen, heeft geleid tot een ongekende toename van de CO2-uitstoot en een versnelde klimaatopwarming. De fysieke processen achter klimaatontwrichting zijn sterk beïnvloed door de mens, waarbij er weinig tot geen onzekerheid meer bestaat over de ernst van het probleem. De stijgende temperaturen hebben directe gevolgen zoals extreme hittegolven en overstromingen, die leiden tot menselijke sterfte en aanzienlijke economische kosten. > **Tip:** De relatie tussen menselijke activiteiten en klimaatverandering is wetenschappelijk breed erkend. Het is cruciaal om onderscheid te maken tussen de fysieke realiteit van klimaatontwrichting en het beleid dat wordt gevoerd als reactie hierop. Er is een duidelijke correlatie tussen economische output en CO2-uitstoot. Periodes van economische neergang leiden vaak tot een daling van de CO2-uitstoot, wat de sterke link tussen deze twee variabelen onderstreept. Desondanks is de wereldwijde CO2-uitstoot nog steeds stijgende en wordt de piek pas op korte termijn verwacht. Het Parijsakkoord, gesloten in 2015, beoogt de klimaatopwarming te beperken tot "ruim onder de 2 graden Celsius" boven pre-industriële niveaus. Om dit doel te bereiken, zijn echter zeer ambitieuze emissiereducties nodig, die aanzienlijk hoger liggen dan de reducties die tijdens de COVID-19-crisis werden gerealiseerd. Het uitstel van effectief klimaatbeleid maakt het steeds moeilijker om de gestelde doelstellingen te halen. ### 3.2 De IPAT-vergelijking en het concept van ontkoppeling De IPAT-vergelijking biedt een raamwerk om de factoren te begrijpen die bijdragen aan de maatschappelijke impact op het milieu. De formule luidt: $$ I = P \times A \times T $$ Waar: * $I$ staat voor milieu-impact (bv. CO2-uitstoot). * $P$ staat voor Populatie (aantal mensen). * $A$ staat voor Affluence (rijkdom, vaak gemeten als BBP per capita). * $T$ staat voor Technologie (de efficiëntie waarmee productie en consumptie leiden tot milieu-impact, uitgedrukt als milieu-intensiteit). Door de jaren heen is de menselijke bevolking ($P$) sterk toegenomen en is de welvaart ($A$) ook significant gestegen, wat leidt tot een groeiende milieu-impact. Technologische vooruitgang ($T$) kan deze impact enigszins afremmen door bijvoorbeeld energie-efficiëntie te verhogen of de CO2-intensiteit van productie te verlagen. Echter, de toename van $P \times A$ is historisch gezien groter dan de afremmende factor van $T$, waardoor de totale milieu-impact, zoals de CO2-uitstoot, blijft stijgen. > **Tip:** De "technologie" factor ($T$) in de IPAT-vergelijking is cruciaal. Het omvat zowel de energie-intensiteit (hoeveelheid energie nodig per eenheid BBP) als de koolstofintensiteit (hoeveel CO2 wordt uitgestoten per eenheid energie). Het concept van ontkoppeling onderzoekt of economische groei ($A$) kan plaatsvinden zonder een evenredige of zelfs enige toename van milieuschade ($I$). * **Relatieve ontkoppeling:** De milieu-impact stijgt, maar minder snel dan het BBP. * **Absolute ontkoppeling:** Het BBP stijgt, terwijl de milieu-impact daalt. ### 3.3 Uitdagingen en kritiek op "groene groei" Ondanks de hoop op technologische oplossingen en "groene groei", is er aanzienlijke scepsis. Studies hebben aangetoond dat er empirisch geen bewijs is voor absolute ontkoppeling van grondstoffengebruik op mondiaal niveau bij aanhoudende economische groei. De ontkoppeling van CO2-emissies, zelfs onder optimistische beleidsvoorwaarden, vindt waarschijnlijk niet snel genoeg plaats om de opwarming van de aarde te beperken tot 1.5 of 2 graden Celsius. Dit leidt tot de conclusie dat "groene groei" mogelijk een misleidend doel is. Verschillende factoren ondermijnen de effectiviteit van ontkoppeling: * **Rebound-effecten:** Verbeteringen in efficiëntie leiden vaak tot een toename van consumptie, waardoor de milieuwinst teniet wordt gedaan. * **Probleemverschuiving (problem shifting):** Activiteiten die milieu-impact veroorzaken, worden verplaatst naar andere sectoren of regio's. * **Diensteneconomie:** Een verschuiving naar een diensteneconomie vindt plaats bovenop de materiële economie, en niet ter vervanging ervan. * **Beperkt recyclepotentieel:** De mogelijkheden voor recyclage zijn vaak beperkt. * **Onvoldoende technologische vooruitgang:** De technologische vooruitgang is onvoldoende of niet gepast om de milieu-impact significant te reduceren. * **Cost shifting:** De kosten van milieuschade worden vaak verschoven van productie naar consumptie. > **Tip:** De focus op technologie als enige oplossing voor klimaatverandering kan leiden tot uitstel van noodzakelijke beleidsmaatregelen die productie of consumptie beogen te beperken. ### 3.4 Ecologische macro-economie als alternatief De traditionele macro-economie behandelt milieuproblematiek vaak als een micro-economisch vraagstuk van marktfalen, of negeert het volledig. Ecologische macro-economie daarentegen plaatst de problematiek van schaal centraal. Het onderzoekt de "optimale schaal" van de economie, waarbij kosten en baten van economische activiteiten worden afgewogen in relatie tot ecologische grenzen. Modellen binnen de ecologische macro-economie, zoals systeemdynamische SFC-modellen en ecologische macro-econometrische modellen, integreren de reële economie, monetaire aspecten, verdelingsvraagstukken en milieugrenzen. Deze modellen gaan vaak terug naar de inzichten van "Limits to Growth" en trachten de economie te zien als een onderdeel van een groter sociaal-natuurlijk systeem, in plaats van een geïsoleerd systeem. Een belangrijk instrument in deze benadering is het aanpassen van macro-economische modellen, zoals het IS-LM-model, met ecologische grenzen. Dit kan de maximale duurzame schaal van de economie in kaart brengen en aangeven wanneer de planetaire grenzen worden overschreden. > **Example:** Een aangepast IS-LM-model kan een curve tonen die de maximale ecologische schaal vertegenwoordigt. Outputniveaus boven deze curve duiden op ecologische overschrijding. Parameters zoals de rentevoet ($R$), de mate van internalisatie van externaliteiten ($\beta$), en technologische parameters ($\gamma$) beïnvloeden de positie van deze duurzaamheidsgrens. ### 3.5 Conclusies en noodzakelijke beleidsmaatregelen Om de milieuproblematiek effectief aan te pakken, is een breder macro-economisch perspectief nodig. Dit omvat: * **Koolstofprijzen en klimaatdividenden:** Het internaliseren van de kosten van CO2-uitstoot via belastingen of verhandelbare emissierechten, en het terugsluizen van de opbrengsten naar burgers. * **Publieke investeringen:** Gerichte investeringen in infrastructuur, onderzoek en ontwikkeling, en technologieën die duurzaamheid bevorderen. * **Groen monetair beleid en sustainable finance:** Het integreren van duurzaamheidscriteria in financieel beleid en investeringsbeslissingen. * **Een rechtvaardige transitie (just transition):** Zorgen dat de transitie naar een duurzame economie sociaal rechtvaardig verloopt, met aandacht voor de impact op werknemers en gemeenschappen. De ecologische macro-economie benadrukt dat het stabiliseren van economische activiteiten in voldoende ontwikkelde landen, het terugdringen van geboortegraten in landen met hoge bevolkingsgroei, en het voortdurend verbeteren van energie- en koolstofintensiteit cruciaal zijn. Alleen door een combinatie van beleidsmaatregelen op macro-economisch niveau, gericht op zowel schaal als technologie, kan een duurzame toekomst worden nagestreefd. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Planetaire grenzen | Concept dat de negen planetaire grenzen definieert die de stabiliteit van het aardse systeem garanderen, en waarbinnen menselijke activiteiten veilig kunnen opereren zonder onomkeerbare ecologische schade te veroorzaken. | | IS-LM-model | Een economisch model dat de relatie tussen de goederenmarkt (IS-curve) en de geldmarkt (LM-curve) weergeeft, gebruikt om macro-economische evenwichten en de effecten van economisch beleid te analyseren. | | Productiefunctie | Een economische formule die de relatie tussen de inputfactoren (zoals kapitaal en arbeid) en de output (productie) van een economie weergeeft, zonder rekening te houden met milieuaspecten. | | Klimaatverandering | Langetermijnveranderingen in de gemiddelde weerspatronen die de aarde kenmerken, voornamelijk veroorzaakt door menselijke uitstoot van broeikasgassen, wat leidt tot stijgende temperaturen en extreem weer. | | Broeikasgassen | Gassen in de atmosfeer die warmte vasthouden en zo bijdragen aan het broeikaseffect, zoals koolstofdioxide (CO2), methaan (CH4) en lachgas (N2O). | | CO2-uitstoot | De uitstoot van koolstofdioxide, voornamelijk afkomstig van de verbranding van fossiele brandstoffen, die een belangrijke bijdrage levert aan de klimaatverandering. | | Fossiele brandstoffen | Brandstoffen die zijn gevormd uit de resten van organisch materiaal dat miljoenen jaren geleden leefde, zoals steenkool, aardolie en aardgas. | | Klimaatontwrichting | De ernstige verstoring van het klimaat door menselijke activiteiten, met ingrijpende gevolgen voor ecosystemen, economieën en menselijke samenlevingen. | | Klimaatbeleid | De reeks maatregelen en strategieën die overheden en internationale organisaties implementeren om klimaatverandering aan te pakken, onder andere door de reductie van broeikasgasemissies. | | IPAT-vergelijking | Een ecologisch model dat de milieu-impact (I) relateert aan Bevolking (P), Welvaart/Affluence (A) en Technologie (T), waarbij I = P x A x T. | | Ontkoppeling | Het proces waarbij economische groei wordt losgekoppeld van milieuschade, wat betekent dat de economie kan groeien zonder een evenredige toename van de negatieve milieu-impact. | | Relatieve ontkoppeling | Een situatie waarin de milieuschade langzamer groeit dan de economische groei. | | Absolute ontkoppeling | Een situatie waarin de milieuschade daalt, terwijl de economische groei doorgaat. | | Groene groei | Een economisch model dat streeft naar economische groei met minimale of zelfs positieve milieueffecten, voornamelijk door technologische innovatie en efficiëntie. | | Parijsakkoord | Een internationaal verdrag uit 2015 dat tot doel heeft de opwarming van de aarde te beperken tot ruim onder de 2 graden Celsius, en inspanningen te leveren om deze te beperken tot 1,5 graden Celsius boven pre-industriële niveaus. | | EU Green Deal | Een ambitieus pakket maatregelen van de Europese Unie gericht op het klimaatneutraal maken van Europa tegen 2050, met als tussendoel een reductie van 55% van de broeikasgasemissies tegen 2030. | | Carbon tax | Een belasting op de uitstoot van koolstofdioxide of andere broeikasgassen, bedoeld om vervuilers te ontmoedigen en investeringen in schonere technologieën te stimuleren. | | Emissierechten (ETS) | Een marktmechanisme waarbij een limiet wordt gesteld aan de totale hoeveelheid toegestane emissies, en bedrijven emissierechten kunnen kopen en verkopen. | | Negatieve externaliteit | Een kost die een economische activiteit oplegt aan derden die niet direct bij de transactie betrokken zijn, zoals vervuiling door een fabriek. | | Marktfalen | Een situatie waarin de vrije markt niet efficiënt functioneert en leidt tot suboptimale uitkomsten, vaak als gevolg van externaliteiten of informatie-asymmetrie. | | Macro-economie | De tak van de economie die zich bezighoudt met de studie van economieën in hun geheel, inclusief aggregaat variabelen zoals inflatie, werkloosheid en economische groei. | | Ecologische macro-economie | Een subdiscipline binnen de economie die de interactie tussen economische systemen en de ecologische grenzen van de planeet bestudeert, met nadruk op schaal en duurzaamheid. | | Optimal schaal | Het niveau van economische activiteit dat een evenwicht vindt tussen economische baten en ecologische kosten, binnen de draagkracht van het milieu. | | Well below 2 degrees C | Een doelstelling uit het Parijsakkoord om de wereldwijde temperatuurstijging te beperken tot ruimschoots onder de 2 graden Celsius ten opzichte van het pre-industriële niveau. | | Emission gap | Het verschil tussen de broeikasgasemissies die worden voorspeld op basis van het huidige beleid van landen en de emissies die nodig zijn om de klimaatdoelstellingen van het Parijsakkoord te halen. | | Globale noorden | De rijkere, geïndustrialiseerde landen, die historisch gezien verantwoordelijk zijn voor een groot deel van de cumulatieve CO2-uitstoot. | | WEM (With Existing Measures) | Een scenario dat de verwachte emissiereductie weergeeft op basis van reeds bestaande klimaatbeleidsmaatregelen. | | WAM (With Additional Measures) | Een scenario dat de verwachte emissiereductie weergeeft na implementatie van aanvullende klimaatbeleidsmaatregelen. | | Fit for 55 | Een pakket wetgevende voorstellen van de Europese Commissie om de EU-klimaatdoelstellingen voor 2030 te halen, waaronder een reductie van broeikasgasemissies met minstens 55%. | | Klimaatneutraliteit | Een staat waarin de uitstoot van broeikasgassen door menselijke activiteiten wordt gecompenseerd door de verwijdering ervan uit de atmosfeer, wat resulteert in netto nul emissies. | | Technologisch optimisme | Het geloof dat technologische vooruitgang de belangrijkste oplossing zal bieden voor milieuproblemen, wat soms kan leiden tot uitstel van directe beleidsmaatregelen. | | Sufficiëntie | Een strategie die zich richt op het verminderen van consumptie en productie om de milieudruk te verlagen, in plaats van enkel te vertrouwen op technologische oplossingen. | | Tipping points | Kritieke drempels in klimaatsystemen die, eenmaal overschreden, kunnen leiden tot abrupte en onomkeerbare veranderingen in het klimaat. | | Broeikasgassen emissies | De uitstoot van gassen die bijdragen aan het broeikaseffect, zoals CO2, methaan en lachgas. | | Energie-efficiëntie | Het vermogen om met minder energie dezelfde dienst of hetzelfde product te leveren. | | Hernieuwbare energie | Energie afkomstig uit natuurlijke bronnen die zichzelf aanvullen, zoals zonlicht, wind en water. | | Energieverbruik | De totale hoeveelheid energie die wordt gebruikt in een economie of door een entiteit. | | Welvaart | De mate van welzijn en economische welvaart in een samenleving, vaak gemeten aan de hand van factoren zoals inkomen, gezondheid en onderwijs. | | Milieueconomie | Een tak van de economie die zich richt op de interactie tussen economische activiteiten en het milieu, met inbegrip van de analyse van vervuiling, grondstoffen en duurzame ontwikkeling. | | Kosten van externaliteiten | De maatschappelijke kosten die voortvloeien uit negatieve externaliteiten, zoals vervuiling. | | Pigouviaanse belasting | Een belasting die wordt geheven op activiteiten die negatieve externaliteiten veroorzaken, met als doel de kosten van die externaliteiten te internaliseren en de activiteit te ontmoedigen. | | Ecologische voetafdruk | Een maatstaf voor de hoeveelheid biologisch productieve land- en wateroppervlakte die nodig is om de consumptie van een individu, gemeenschap of land te ondersteunen, en om de geproduceerde afvalstoffen te absorberen. | | Earth Overshoot Day | De dag van het jaar waarop de mensheid meer van de natuurlijke hulpbronnen van de planeet heeft verbruikt dan de aarde in datzelfde jaar kan regenereren. | | Safe Operating Space | Het concept van een ecologische en sociale 'veilige zone' voor menselijke activiteiten, ontworpen om de stabiliteit van het aardse systeem te waarborgen en welzijn te bevorderen. | | PFOS | Perfluoroctaan sulfonaten, een groep van chemische stoffen die persistent zijn in het milieu en schadelijk kunnen zijn voor de gezondheid. | | CBAM | Carbon Border Adjustment Mechanism, een mechanisme van de EU dat een koolstofprijs oplegt aan bepaalde geïmporteerde goederen om te voorkomen dat Europese bedrijven oneerlijk worden benadeeld door strengere klimaatregels. | | Just transition | Een benadering die ervoor zorgt dat de transitie naar een klimaatneutrale economie sociaal rechtvaardig en inclusief is, waarbij werknemers en gemeenschappen die getroffen worden door de transitie worden ondersteund. | | Klimaatdividend | Een systeem waarbij inkomsten uit koolstofbelastingen worden teruggegeven aan de bevolking, vaak op een gelijke basis, om de financiële lasten van de belasting te verzachten. | | Ecologische macro-economische modellen | Geavanceerde economische modellen die de interactie tussen economische activiteit en ecologische processen op macroscopisch niveau analyseren. | | Post-Keynesiaanse groeitheorie | Een economische theorie die de nadruk legt op de rol van bestedingen, onzekerheid en instellingen in economische groei, en die vaak kritisch staat tegenover neoklassieke economische modellen. | | Limits to Growth | Een invloedrijk rapport uit 1972 dat de mogelijke gevolgen van exponentiële economische en bevolkingsgroei op een eindige planeet onderzocht, en waarschuwde voor mogelijke grenzen aan groei. | | Winst | Het verschil tussen opbrengsten en kosten in een economische transactie of activiteit. | | Energiegebruik | De consumptie van energie, een cruciale factor in economische productie en milieu-impact. | | Arbeid | Menselijke inspanning die wordt geleverd in het productieproces. | | Input/output model | Een economisch model dat de onderlinge afhankelijkheid tussen verschillende sectoren van een economie beschrijft, waarbij de output van de ene sector de input is voor een andere. | | IS-LM-EE model | Een uitbreiding van het standaard IS-LM-model die ecologische grenzen en duurzaamheid integreert, vaak met een "environmental condition" (EC). | | Environmental condition (EC) | Een voorwaarde in economische modellen die de ecologische beperkingen weergeeft, zoals de duurzaamheid van hulpbronnengebruik. | | Empty world vs. Full world | Concepten in de economie die onderscheid maken tussen een economie die opereert met overvloedige natuurlijke hulpbronnen (empty world) en een economie die opereert met schaarse hulpbronnen en ecologische beperkingen (full world). | | Natuurlijk kapitaal | De voorraad natuurlijke hulpbronnen en ecosystemen die economische goederen en diensten leveren, zoals bossen, water en vruchtbare bodem. | | Technische efficiëntie | De mate waarin productiefactoren worden gebruikt om de maximale output te produceren, met minimale verspilling. | | Rente | De kosten van het lenen van geld, of de opbrengst van het uitlenen van geld. | | Beta (beleidsparameter) | Een parameter in economische modellen die aangeeft in welke mate kosten van externaliteiten worden geïnternaliseerd, wat de mate van milieubeleid weerspiegelt. | | Gamma (technologische parameter) | Een parameter in economische modellen die de technologische vooruitgang weergeeft en de efficiëntie van hulpbronnengebruik beïnvloedt. | | Geldhoeveelheidsbeleid | Monetair beleid dat gericht is op het beheersen van de hoeveelheid geld in omloop. | | LTO (Lange Termijn Optimalisatie) | Het proces van het plannen en nemen van beslissingen om de beste resultaten op de lange termijn te bereiken, met inbegrip van duurzaamheidsoverwegingen. | | R&D (Research & Development) | Onderzoek en ontwikkeling, activiteiten gericht op het creëren van nieuwe kennis en producten, of het verbeteren van bestaande. | | Sustainable finance | Financiële producten en diensten die gericht zijn op het ondersteunen van duurzame economische activiteiten en het verminderen van ecologische en sociale risico's. | | Social Climate Fund | Een fonds dat deel uitmaakt van de EU's Fit for 55-pakket, bedoeld om kwetsbare huishoudens te ondersteunen bij de overgang naar een klimaatneutrale economie. | | Kosten van economische activiteiten | De totale kosten, zowel direct als indirect, die gepaard gaan met economische productie en consumptie. | | ISEW (Index of Sustainable Economic Welfare) | Een economische indicator die de welvaart van een land meet door rekening te houden met milieukosten en sociale factoren, naast economische productie. | | Geneste model van duurzame ontwikkeling | Een model dat de economische activiteit ziet als ingebed binnen sociale en ecologische systemen, waarbij de economie afhankelijk is van en de bredere omgeving beïnvloedt. | | Econo-metrische modellen | Economische modellen die statistische methoden gebruiken om economische relaties te kwantificeren en te voorspellen. | | SFC (Stock-Flow Consistent) modellen | Een type macro-economisch model dat de stromen van geld, goederen en activa gedurende de tijd nauwkeurig volgt, met aandacht voor voorraadveranderingen. | | EME (Ecological Macroeconomic Models) | Macro-economische modellen die ecologische grenzen en duurzaamheid integreren in hun analyse van de economie. | | EUROGREEN | Een (vermoedelijk) economisch model of project gericht op groene economische ontwikkeling of beleid in Europa. | | Cop 21 | De 21e Conferentie van de Partijen bij het VN-klimaatverdrag, waar in 2015 het Parijsakkoord werd gesloten. | | UNFCCC | Het Klimaatverdrag van de Verenigde Naties (United Nations Framework Convention on Climate Change), het internationale kader voor klimaatactie. | | Guterres | António Guterres, de secretaris-generaal van de Verenigde Naties, die vaak waarschuwingen afgeeft over de ernst van de klimaatcrisis. | | EEA Report | Een rapport van het Europees Milieuagentschap (European Environment Agency), dat inzicht geeft in de milieucondities en beleidsvooruitgang in Europa. | | Belastingen | Verplichte financiële bijdragen die door overheden worden geïnd om publieke diensten te financieren. | | Subsidies | Financiële steun die door de overheid of andere instellingen wordt verleend aan bedrijven of individuen om bepaalde activiteiten te bevorderen. |