Les 6.pdf

# De stad tijdens de Renaissance en de Industriële Revolutie Dit onderwerp verkent de transformaties van de stad tijdens de Renaissance, met nadruk op architectonische en tuin-elementen, en de ingrijpende impact van de Industriële Revolutie, gekenmerkt door verdichting, de afbraak van stadsmuren en de opkomst van arbeiderswijken. ### 1.1 De stad tijdens de Renaissance De Renaissance, een periode die zich uitstrekte van de 15e tot de 17e eeuw, markeerde een "wedergeboorte" van de klassieke kunsten en ideeën. Stedelijke ontwikkeling in deze periode kenmerkte zich minder door uitbreiding en meer door het "afwerken" van bestaande steden, vaak door middel van architectonische en tuin-elementen [1](#page=1) [2](#page=2). #### 1.1.1 Invloed van militaire bouwkunst en stadsontwerpen De militaire bouwkunst had invloed op stedelijke ontwerpen, zoals te zien is bij Vauban in Menen. Er was ook sprake van "stadskunst", waarbij architectonische voorschriften een rol speelden. De Renaissance-stad werd soms ook wel de "getekende stad" genoemd [1](#page=1). #### 1.1.2 De rol van tuinarchitectuur In tegenstelling tot de Middeleeuwen, waar tuinen primair utilitair waren, evolueerden ze tijdens de Italiaanse Renaissance tot decoratieve elementen. De Fransen en Engelsen integreerden tuinen verder in de volledige stedelijke compositie [1](#page=1). #### 1.1.3 Koloniale steden Europeanen pasten hun stedenbouwkundige concepten toe in koloniën, vergelijkbaar met de Romeinen. De Spanjaarden waren pioniers in systematische koloniale stedenbouw, waarbij Renaissance-pleinen met kerken centraal stonden. Veel koloniale steden werden ontworpen volgens een raster- of dambordpatroon, een Romeinse invloed. Voorbeelden hiervan zijn New Orleans en New York [1](#page=1) [2](#page=2). > **Tip:** De Renaissance legde de basis voor concepten als het stadsplein en de integratie van groen, die later verder ontwikkeld zouden worden. ### 1.2 De stad tijdens de Industriële Revolutie De Industriële Revolutie, die vanaf de eerste helft van de 19e eeuw een sterke ontwikkeling doormaakte, had een diepgaande impact op de stedelijke structuur. De komst van de stoommachine leidde tot een enorm verdichtingsproces [2](#page=2). #### 1.2.1 Verdichting en bevolkingsgroei Nieuwe straten en woningen werden gerealiseerd in voorheen onbebouwde zones binnen de stad. Binnentuinen werden bebouwd, wat resulteerde in de vorming van beluiken. Industrie en spoorwegstations vestigden zich in de stad. Een landbouwcrisis zorgde ervoor dat veel mensen naar de stad trokken op zoek naar werk in de industrie, wat leidde tot een overaanbod aan arbeidskrachten en de opkomst van het arbeidersproletariaat. De middeleeuwse stad werd te klein voor de groeiende bevolking [2](#page=2). #### 1.2.2 Ontmanteling van stadsmuren De stadsmuren werden ontmanteld, en de daaraan grenzende bouwvrije zone, de zogenaamde "banmijl", werd bebouwd. In grote steden ontstond hier een zone met monumentale gebouwen voor cultuur, wetenschap en opera. Dit vormde ook de basis voor nieuwe bouwmaterialen zoals glas en ijzer [2](#page=2). #### 1.2.3 Negatieve beoordeling van de binnenstad en reacties De binnenstad werd steeds negatiever beoordeeld als woongebied, mede door toenemende hinder van verkeer, bedrijven en voortdurende proletarisering. Hierop werd op twee manieren gereageerd: door grootschalige transformatiewerken binnen de stad, en door het oprichten van nieuwe "woon-werk" entiteiten buiten de stad [2](#page=2). ##### 1.2.3.1 Grootschalige transformatiewerken De politieke bewustwording van het proletariaat en de angst voor opstanden zetten bourgeoisie aan tot het doorsnijden van de stad en het isoleren van arme wijken van openbare gebouwen en rijke woningen. Dit gebeurde door de aanleg van lange, rechtlijnige en brede assen die barricades bemoeilijkten, maar de cavalerie sneller lieten chargeren. Deze "verfraaiingswerken" gingen vaak gepaard met de sloop van volksbuurten zonder alternatieven [2](#page=2) [3](#page=3). **Haussmann en Parijs:** Baron Haussmann (1809-1891) voerde grootschalige verbouwingen uit in Parijs op vraag van Napoleon III. Hij trok twaalf grote assen (boulevards) door de stad, die samenkwamen in een sterpatroon rond de Arc de Triomphe. Dit bemoeilijkte het opwerpen van barricades en vergemakkelijkte het snelle ingrijpen van troepen en zelfs kanonnen. Deze ingrepen leidden tot de verandering van ongeveer 60% van alle gebouwen in Parijs [3](#page=3). Hoewel deze transformaties negatief waren voor de leefwereld van de toenmalige bevolking, hebben ze bijgedragen aan de huidige vorm van Parijs. Haussmann's aanpak had vier belangrijke voordelen voor het hedendaagse leven [3](#page=3): * Aanleg en doorbraak van nieuwe straten [3](#page=3). * Verbetering van de technische infrastructuur met nieuwe riolering, watertoevoer, verlichting en bestrating [3](#page=3). * Aanpak van groenvoorziening door beplanting van boulevards en parken [3](#page=3). * Reorganisatie van het openbaar vervoer, culminerend in de aanleg van het metronet [3](#page=3). De aanpak van Haussmann werd ook in andere Europese steden, zoals Lyon en Marseille, verspreid om demonstraties tegen te gaan [3](#page=3). ##### 1.2.3.2 Filantropische ontwerpen Filantropie, of menslievendheid, stond centraal bij de oprichting van "woon-werk" entiteiten buiten de stad. De lagere grondprijzen en betere uitbreidingsmogelijkheden speelden hierbij een rol. Het idee was dat gezonde werknemers beter werken, en de verspreiding van arbeidersmassa's moest het risico op revolutie verkleinen. De arbeider werd zo gebonden aan de fabrieksheer [3](#page=3). **Belangrijke voorbeelden:** * **Village of Harmony (New Harmony, Indiana, USA):** Opgericht door Robert Owen (1771-1858), wiens ideeën over betere arbeidsomstandigheden en arbeidswetgeving belangrijk waren, ondanks het falen van de onderneming door te weinig kapitaal [3](#page=3) [4](#page=4). * **Le Grand-Hornu (Mons):** Ontworpen door Henri De Gorge voor een mijnsite. Het complex omvatte werkplaatsen, magazijnen, een arbeiderswijk, het kasteel van de eigenaar en kantoren. Er waren 412 woningen met relatief goed comfort en tuintjes. De arbeiderswijk bevatte ook een school, bibliotheek en danszaal [4](#page=4). * **Industriële tuindorpen:** Dorpen opgericht buiten stedelijke centra, met naast het bedrijf ook woningen, bibliotheken en scholen. Bekende voorbeelden zijn Bournville (George Cadbury) en Port Sunlight (William Hesketh) [4](#page=4). > **Example:** Le Grand-Hornu illustreert de geïntegreerde aanpak van industriële ontwikkeling met huisvesting, sociale voorzieningen en de residentie van de eigenaar, gericht op het creëren van een complete leefomgeving voor de arbeiders. #### 1.2.4 Besluit Industriële Revolutie De stad werd sterk beïnvloed door de komst van industrie en enorme bevolkingsgroei. Middeleeuwse gebouwen werden ontmanteld en de banmijl bebouwd met fabrieken en woningen. Het ontstaan van het arbeidersproletariaat leidde tot spanningen en de aanleg van brede stadsaders. De leefomstandigheden binnen de stad waren vaak miserabel, wat het platteland aantrekkelijk maakte en de opkomst van nieuwe "woon-werk" entiteiten, zowel filantropisch als tuindorpen, stimuleerde [4](#page=4). --- # Stedenbouw in de 20ste eeuw en de tuinwijkgedachte Vanaf de 20ste eeuw werd stedelijke ontwikkeling sterk beïnvloed door factoren buiten de stad, met de tuinwijkgedachte als een van de belangrijkste drijfveren voor een nieuwe stedenbouwkundige visie [4](#page=4) [5](#page=5). ### 10.1 De tuinwijkgedachte De tuinwijkgedachte ontstond als reactie op de overbevolking en de miserabele leefomstandigheden binnen de stedelijke centra. Mensen begonnen zich steeds meer buiten de stad te vestigen, mede door de afschaffing van stedelijke tollen en de verbetering van transportmogelijkheden. De invoer van goedkopere treinabonnementen vanaf 1870 en de aanleg van buurtspoorwegen vanaf 1885 maakten het aantrekkelijker om zich buiten de directe stadskern te vestigen, zolang de transportkosten beheersbaar bleven. Dit leidde tot een groei van aanstedelijke gebieden en de ontwikkeling van nieuwe woon-werk entiteiten, vaak met een filantropische inslag [4](#page=4) [5](#page=5). #### 10.1.1 Ebenezer Howard en de tuinsteden Ebenezer Howard (1850-1928) was een van de meest invloedrijke pioniers van het stedenbouwkundig denken, met name in de Engelse wereld. Hoewel hij geen professioneel planner was (hij werkte als klerk in de rechtbank), ontwikkelde hij baanbrekende ideeën die de stedenbouwkunde fundamenteel zouden veranderen. Na een verblijf in de Verenigde Staten schreef hij zijn invloedrijke werk "Garden Cities of To-Morrow" dat als een van de belangrijkste stedenbouwkundige boeken wordt beschouwd en de aanzet gaf tot de tuinstadbeweging [5](#page=5). > **Tip:** Howard's werk benadrukt de integratie van stad en platteland, met als doel het creëren van gezonde en leefbare woonomgevingen die de nadelen van zowel de stad als het platteland vermijden [5](#page=5). #### 10.1.2 Industriële tuindorpen De tuinwijkgedachte kwam ook tot uiting in de vorm van industriële tuindorpen. Deze dorpen werden opgericht buiten de stedelijke centra en combineerden woningen voor arbeiders met faciliteiten zoals bibliotheken en scholen, direct naast de bedrijven [4](#page=4). > **Example:** Voorbeelden van dergelijke initiatieven zijn Bournville, opgericht door George Cadbury, en Port Sunlight, ontwikkeld door William Hesketh. Deze projecten streefden ernaar betere arbeids- en leefomstandigheden te bieden aan de arbeidersklasse [4](#page=4). #### 10.1.3 Voorlopers van de tuinwijkgedachte Hoewel de tuinwijkgedachte in de 20ste eeuw haar hoogtepunt bereikte, waren er eerder al initiatieven die in die richting wezen. Zo ondernam Henri De Gorge in Mons pogingen om zijn ideeën te verwezenlijken met het project Le Grand-Hornu. Dit omvatte een mijnsite met werkplaatsen, magazijnen, de woningen van de arbeiders, het kasteel van de eigenaar en kantoren. Er werden 412 woningen met relatief goed comfort gerealiseerd, compleet met een tuintje voor de arbeiders, evenals een school, bibliotheek en danszaal, wat een vroege vorm van een arbeiderswijk met voorzieningen vertegenwoordigt [4](#page=4). > **Tip:** De historische context van de industriële revolutie is cruciaal om de opkomst van de tuinwijkgedachte te begrijpen. De enorme bevolkingsgroei en de slechte leefomstandigheden in de stad leidden tot een zoektocht naar alternatieve woonvormen [4](#page=4). --- # Koloniale stedenbouw Dit onderwerp beschrijft de systematische stedenbouw door Europeanen in kolonies, met name de Spanjaarden, en de toepassing van het raster- of dambordpatroon [1](#page=1) [2](#page=2). ### 3.1 Het raster- of dambordpatroon Koloniale steden werden gekenmerkt door een systematische stedenbouwkundige aanpak, waarbij Europeanen hun stedelijke concepten exporteerden naar de koloniën. De Spanjaarden waren de eersten die een dergelijke systematische koloniale stedenbouw doorvoerden, vaak in combinatie met missionering [1](#page=1). Een cruciaal element van deze stedenbouw was het gebruik van het raster- of dambordpatroon. Dit patroon werd overgenomen van de Romeinen en diende als een symbool van de Renaissance. Voorbeelden van steden die dit patroon vertonen, zijn New Orleans en New York [2](#page=2). > **Tip:** Het rasterpatroon had niet alleen een esthetische functie als Renaissance-symbool, maar diende waarschijnlijk ook praktische doelen zoals het vergemakkelijken van de organisatie, infrastructuur en controle binnen de nieuwe koloniële nederzettingen. ### 3.2 Kenmerken van Spaanse koloniale steden De Spaanse koloniale steden, die mede bedoeld waren voor missionering, volgden een specifieke opzet. Centraal in deze steden stond een renaissance plein, waaraan doorgaans een kerk grensde. Dit plein fungeerde als het religieuze en sociale hart van de stad [1](#page=1). ### 3.3 Evolutie van stedelijke concepten De koloniale stedenbouw kan worden gezien als een voortzetting van de Romeinse traditie waarbij stedenbouwkundige concepten werden uitgevoerd in nieuwe gebieden. Dit contrasteerde met de ontwikkelingen tijdens de Renaissance zelf, die zich meer richtte op de afwerking en het verfraaien van bestaande steden door middel van architectonische elementen zoals stadspleinen en de integratie van tuinarchitectuur. Hoewel er tijdens de Renaissance geen grootschalige uitbreidingen van bestaande steden plaatsvonden, werden er wel nieuwe steden gesticht, zoals de koloniale steden in Amerika [1](#page=1) [2](#page=2). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Duurzame ruimtelijke ontwikkeling | Een benadering van ruimtelijke ontwikkeling die gericht is op het creëren van omgevingen die ecologisch, sociaal en economisch levensvatbaar zijn op de lange termijn. | | Renaissance | Een periode in de Europese geschiedenis die zich kenmerkte door de wedergeboorte van de klassieke kunsten en cultuur, met een bloeiperiode van de 15e tot de 17e eeuw. | | Industriële Revolutie | Een periode van grote technologische, socio-economische en culturele veranderingen die begon in de late 18e eeuw en de productie en levenswijze fundamenteel veranderde. | | Arbeidersproletariaat | De klasse van loonarbeiders die voornamelijk afhankelijk is van de verkoop van hun arbeidskracht voor hun levensonderhoud, vaak geassocieerd met de Industriële Revolutie. | | Haussmannisatie | Een reeks grootschalige stadsvernieuwingswerken uitgevoerd in Parijs onder leiding van Baron Haussmann in de 19e eeuw, gekenmerkt door de aanleg van brede boulevards. | | Filantropie | Menslievendheid; de actieve inzet om het welzijn van anderen te bevorderen, vaak door middel van liefdadigheid of sociale projecten. | | Tuindorp | Een geplande woongemeenschap, vaak gelegen buiten stedelijke centra, die woningen combineert met groenvoorzieningen en gemeenschappelijke voorzieningen zoals scholen en bibliotheken. | | Tuinstad | Een concept van stedelijke planning, gepopulariseerd door Ebenezer Howard, dat steden combineert met landelijke elementen om een evenwichtige leefomgeving te creëren. | | Rasterpatroon | Een stedenbouwkundige lay-out waarbij straten loodrecht op elkaar staan, wat resulteert in een dambordachtig patroon van blokken. | | Koloniale stedenbouw | De stedenbouwkundige praktijken die door koloniserende machten werden toegepast bij de stichting en ontwikkeling van steden in hun koloniën. | | Overbevolking | Een situatie waarbij het aantal inwoners van een gebied de draagkracht van dat gebied overschrijdt, wat kan leiden tot sociale en ecologische problemen. | | Stoommachine | Een machine die de thermische energie van stoom omzet in mechanische energie, cruciaal voor de Industriële Revolutie en mechanisatie. | | Beluiken | Dicht opeengepakte, vaak slecht onderhouden woningen, die ontstonden door de bebouwing van binnentuinen in stedelijke gebieden tijdens de industriële periode. |