KZG.Hk.1ii.ModerneFil - Tagged.pdf

# Ontwikkeling van filosofie en moderne cultuur Dit onderwerp verkent de oorsprong en evolutie van filosofie, van de oudheid tot de moderne cultuur, met nadruk op de codificatie van kennis, de rol van rede, en de invloed van religie en politieke doctrines [2](#page=2). ### 1.1 Filosofie: etymologie en oorsprong Het woord "filosofie" is afgeleid van het Griekse "philosophia", wat liefde voor wijsheid betekent. De oorsprong van filosofie wordt geplaatst rond de 6e eeuw voor Christus in de Griekse archipel, waar de rede als soeverein en autonoom ten opzichte van religie werd "ontdekt" [2](#page=2) [6](#page=6). ### 1.2 De school van Athene: vroeger en nu De periode van Socrates, Plato en Aristoteles in de 5e/4e eeuw wordt gezien als de geboorte van de Westerse filosofie, gekenmerkt door een band tussen natuurverklaring op basis van rede en wijsheidsleer. Deze periode in Athene, de bakermat van de democratie, legde een fundament voor politieke filosofie en ethiek [11](#page=11) [9](#page=9). ### 1.3 Ploeg, zwaard, boek Dit concept verwijst naar de verschillende manieren waarop kennis in de loop van de geschiedenis is gecodificeerd en verspreid, waarbij religie, politieke macht en schrift een cruciale rol spelen. #### 1.3.1 Tragisch bewustzijn van de verlichte rede Dit aspect duidt op een kritische reflectie op de grenzen en consequenties van de rede, mogelijk voortkomend uit de spanningen die ontstaan wanneer de rede wordt geconfronteerd met complexe menselijke en maatschappelijke realiteiten. #### 1.3.2 Het gezicht van de cultuur: ploeg, zwaard, boek Dit beeld symboliseert de integratie van de materiële (ploeg), politieke/militaire (zwaard) en intellectuele/religieuze (boek) aspecten die de vorm van een cultuur bepalen en codificeren. #### 1.3.3 Van pensée sauvage tot mythisch bewustzijn Dit beschrijft de overgang van meer primitieve, instinctieve denkprocessen ("pensée sauvage") naar georganiseerde, vaak religieus of mythologisch gekleurde wereldbeelden. #### 1.3.4 De Platoons-christelijke codificatie van de kennis De kennis werd in de oudheid en vroege middeleeuwen sterk beïnvloed door religieuze en filosofische doctrines, waarbij het schrift een centrale rol speelde in de verspreiding en bewaring ervan [4](#page=4). * **Vroege codificatie:** De eerste doctrines en gecodificeerde kennis waren sterk religieus van aard. Kennis was multifocaal, met zowel morele, politieke, religieuze als economische dimensies. Het boek en het zwaard waren nauw met elkaar verweven [4](#page=4). * **Code van Hammurabi:** Een voorbeeld van vroege wetgeving (18e eeuw v.C.) die economische, politieke en religieuze aspecten van de samenleving vastlegde en de sacraliteit van de politieke macht benadrukte [4](#page=4) [5](#page=5). * **Griekse Pre-socratici:** In de 6e eeuw v.C. begon men de rede als autonoom te beschouwen van religie. Er ontstond een objectieve studie van de natuur met behulp van wiskunde en observatie, leidend tot het idee van een mathematisch geordende kosmos. Natuur kon verklaard worden vanuit onpersoonlijke, immanente principes. Astronomie, hoewel beïnvloed door Babyloniërs en Egyptenaren, bleef bij hen sterk verbonden met religie en astrologie [6](#page=6). * **Pythagoras:** Wiskundige en astronoom, wiens wijsheidsleer gebaseerd was op zielsverhuizing [8](#page=8). * **Anaxagoras:** Stelde dat hemellichamen geen goden waren, maar vuurachtige rotsen. Hij beschouwde godenrijk als een menselijke uitvinding (antropomorfe projectie) [8](#page=8). * **Socrates, Plato en Aristoteles:** Zij verbonden natuurverklaring op basis van rede met wijsheidsleer, wat resulteerde in de Westerse filosofie. De kern van deze codificatie was dat ware filosofische kennis universalistisch, methodologisch en gericht op eeuwige ideeën was. Filosofie had ook praktische impact op het leven, met een ideaal van innerlijke verlichting en zelf-transformatie, een objectieve kennis van de kosmos als Goed, en een grondslag voor politieke en ethische kennis [10](#page=10) [9](#page=9). * **Christelijke assimilatie:** Plato's ideeën werden geïntegreerd in het Christendom, met toevoeging van de dimensie van openbaringsgeloof. Persoonlijk heil werd niet alleen een zaak van rede, maar ook van geloof. Het Christendom introduceerde een gescheiden visie op God en de geschapen wereld, waarbij God als Schepper buiten de wereld staat [14](#page=14) [15](#page=15). #### 1.3.5 De moderne codificatie: de verlichte rede Dit verwijst naar de nadruk op rede, wetenschap en individualisme die kenmerkend werd voor de moderne tijd, als opvolger van de klassieke en christelijke codificaties. ### 1.4 De kalme zonneschijn van de geest Dit poëtische beeld suggereert een staat van intellectuele helderheid en serene wijsheid die voortkomt uit filosofisch inzicht en een diepgaand begrip van de wereld. ### 1.5 Filosofie en moderne cultuur Filosofie speelt een blijvende rol in de moderne cultuur door het kritisch bevragen van macht, ideologieën en maatschappelijke normen [12](#page=12). #### 1.5.1 Filosofie en de ‘conversation of mankind’ Dit concept, mogelijk geïnspireerd door R.G. Collingwood, beschrijft filosofie als een voortdurende dialoog tussen verschillende denkbeelden en tradities die de mensheid vormt. #### 1.5.2 Van illusie tot katharsis Dit suggereert een proces waarbij filosofie helpt om misvattingen en illusies te ontmaskeren, wat leidt tot een zuivering of bevrijding (katharsis) van het denken en de geest. ### 1.6 De visie op de natuur in het Platoons-Christelijke wereldbeeld Het Platoons-christelijke wereldbeeld kenmerkte zich door een scheiding tussen natuur en bovennatuur [16](#page=16). * **Kosmos als Goed:** De Griekse harmonie van de kosmos werd in het Christendom geïnterpreteerd als Gods schepping, die per definitie goed is [16](#page=16). * **Heilsgeschiedenis en Zondeval:** De menselijke vrije wil en neiging tot het kwaad leidden tot een verloren harmonie, wat de basis vormt voor de christelijke heilsgeschiedenis en de Bijbelse mythe van de zondeval [16](#page=16). * **Vergeestelijking:** De weg terug naar God betekende het overstijgen van de aardse natuur en het streven naar "vergeestelijking" [17](#page=17). * **Dynamisch-lineaire visie:** Het christelijk geloof bracht een dynamisch-lineaire visie op de natuur als geschapen werkelijkheid, die de Westerse cultuur diepgaand heeft beïnvloed en het statisch-cyclische wereldbeeld van de Grieken doorbrak. Dit leidde tot het idee van een religieuze heilsgeschiedenis van de mensheid, die later geseculariseerd werd [18](#page=18). ### 1.7 Visie op zelf en ander in het Platoons-christelijke wereldbeeld De identiteit van het zelf en de verhouding tot de ander werden gevormd door filosofische en religieuze doctrines. * **Vroege culturen:** Het "ik" was volledig bepaald door de sacrale orde en de groep [20](#page=20). * **Griekse filosofie en Christendom:** Het "ik" evolueerde naar een zelfstandige persoon, hoewel de gemeenschap cruciaal bleef. De Griekse cultuur kende een dualiteit van geest/ziel en lichaam, waarbij de rede een zekere autonomie verleende aan het zelf. In Rome werd het zelf beschouwd als een rechtssubject [20](#page=20) [21](#page=21). * **Christelijke cultuur:** Het zelf werd gezien als een bezield lichaam, waarbij elke mens een beeld van God (Imago Dei) is. De notie van vrije wil en morele verantwoordelijkheid is een christelijke erfenis, evenals de menselijke neiging tot het kwaad en de kracht om daartegenin te gaan [21](#page=21). * **Opstand tegen God:** De mens kan in opstand komen tegen God, wat kan worden geïnterpreteerd als zowel hybris als anti-fatalisme. Het moderne vrijheidsidee van zelfbeschikking heeft kiemen in het Christendom [22](#page=22). > **Tip:** Let op het onderscheid tussen de Griekse filosofie die de rede centraal stelde en het Christendom dat openbaringsgeloof toevoegde. Beide hebben echter bijgedragen aan de vorming van het Westerse zelfbeeld. > **Tip:** Het concept van "hof-filosoof" benadrukt het gevaar van filosofie die wordt gebruikt ter legitimering van machthebbers of heersende ideologieën, wat cruciaal is voor een kritische benadering van filosofie in de politiek. > **Tip:** Begrijp de evolutie van het concept van het zelf, van een door de gemeenschap gedefinieerde entiteit tot een individu met een vrije wil en morele verantwoordelijkheid, wat essentieel is voor het begrijpen van de moderne cultuur. --- # Het nieuwe rationaliteitsideaal van de verlichte rede Het nieuwe rationaliteitsideaal van de verlichte rede markeert het ontstaan van de moderniteit, gekenmerkt door individualisme, zelfbepaling en een mechanistisch wereldbeeld, voortkomend uit de wetenschappelijke revolutie [23](#page=23) [25](#page=25). ### 2.1 De fundamenten van de moderniteit De opkomst van de moderniteit werd gevormd door diverse factoren die leidden tot een nieuw rationaliteitsideaal [23](#page=23). #### 2.1.1 Individualisme en zelfbepaling Een centraal aspect is het groeiende individualisme en het idee van zelfbepaling, waarbij de mens intrinsieke waardigheid en vrijheid bezit. Dit proces van transformatie begon reeds in de renaissance en het humanisme. De Italiaanse steden, met hun bloeiende handel en burgerij, boden een vruchtbare bodem voor de ontwikkeling van deze ideeën, weg van de feodale hiërarchie. Pico della Mirandola is een sleutelfiguur in deze periode [23](#page=23). #### 2.1.2 De Protestantse Reformatie De Protestantse Reformatie, aangevat door Maarten Luther in 1517, zorgde voor een schisma binnen het christendom. De zoektocht naar het 'ware' christelijke geloof leidde uiteindelijk mee tot een secularisering in de 17de en 18de eeuw, met een groeiende scheiding tussen God en de mens. Religie en de klassieke, platonisch-christelijke rede bleken mogelijk niet langer geschikt als levensleer voor de moderne mens [24](#page=24). #### 2.1.3 De wetenschappelijke revolutie en mechanisering van het wereldbeeld De wetenschappelijke revolutie wordt beschouwd als de meest cruciale cognitieve revolutie in de westerse geschiedenis. Deze revolutie leidde tot het nieuwe rationaliteitsideaal dat tot op heden bepalend is voor onze cultuur en de geglobaliseerde wereld. Belangrijke figuren in deze periode zijn Copernicus, Galilei en Newton. Dit resulteerde in de mechanisering van het wereldbeeld [25](#page=25). ### 2.2 Het ideaal van de verlichte rede De codificatie van kennis in de 17de en 18de eeuw, zoals beschreven door Ernest Gellner, legde de basis voor het ideaal van de verlichte rede [26](#page=26). #### 2.2.1 De strikte observatie en wiskundige methode Studie van de natuur vond plaats vanuit strikte observatie en met gebruik van de wiskundige methode. Dit werd gezien als de enige vorm van werkelijk betrouwbare en zekere kennis [26](#page=26). #### 2.2.2 Scheiding tussen leefwereld en universum Er ontstond een radicale scheiding tussen de leefwereld van de mens en het 'koude' mechanistische universum. De objectieve natuur werd gedefinieerd als materie en beweging, los van de wereld van menselijke passies, religie en cultuur. Het idee van kosmische harmonie maakte plaats voor de opvatting van de natuur als een machine, geregeerd door mechanische natuurwetten. Dit wordt ook wel de transitie van 'kosmos' naar 'universum' genoemd [26](#page=26). > **Tip:** Begrijp de fundamentele verschuiving van een geordende, doelgerichte kosmos naar een mechanistisch universum als cruciaal voor het begrip van de Verlichting [26](#page=26). > **Example:** De overgang van een wereldbeeld waarin sterrenposities werden geïnterpreteerd als goddelijke voortekenen, naar een wetenschappelijke analyse gebaseerd op astronomische observaties en wiskundige berekeningen, illustreert deze mechanisering [25](#page=25) [26](#page=26). #### 2.2.3 De ontkoppeling van feiten en waarden Volgens Ernest Gellner codificeerde de Verlichting de visie van de wereld als een unificeerde, op zichzelf functionerende natuur, beheerst door ordelijke natuurwetten. De mens werd hierin gezien als een integraal onderdeel van deze natuur, en niets meer. Objectieve ideeën van 'goed' en 'kwaad' maakten geen deel meer uit van een kosmische orde. David Hume benadrukte de scheiding tussen 'feiten' en 'waarden' (de 'is/ought' distinctie). Dit leidde tot de vraag waarop politieke filosofie en ethiek dan nog gebaseerd konden worden [27](#page=27). #### 2.2.4 De calculerende rede en het bureaucratisch ideaal Max Weber stelde dat politieke filosofie en ethiek gebaseerd moesten worden op de verlichte, calculerende rede. Dit resulteerde in een bureaucratisch ideaal, waarbij de maatschappij, inclusief het morele en politieke leven, door wetenschap wordt 'gerund' [27](#page=27). ### 2.3 Onttovering van de wereld Max Weber noemt de hedendaagse wereld 'onttoverd'. Onttovering is een wezenlijk kenmerk van de leefwereld in de moderniteit, die zich vanaf ongeveer 1650 tot nu heeft ontwikkeld. Samen met het ideaal van zelfbepaling ('Selbstbehauptung', een begrip van Hans Blumenberg) vormen onttovering de dragende idealen van de moderniteit en de moderne cultuur [28](#page=28). > **Tip:** De concepten van 'onttovering' en 'zelfbepaling' zijn de twee pijlers van de moderne cultuur, en hun onderlinge relatie is essentieel om te begrijpen [28](#page=28). --- # De filosofie als zoektocht naar waarheid en wijsheid Het onderwerp onderzoekt de rol van filosofie als een zoektocht naar een 'waarheid om in te leven', waarbij metaforen van licht, de kalme zonneschijn van de geest volgens Hume, en de bijdrage van filosofie aan zelfverstaan en een goede samenleving worden behandeld. ### 3.1 De filosofie als zoektocht naar waarheid De filosofie wordt onderscheiden van wetenschap en religie door haar specifieke zoektocht naar 'een waarheid om in te leven' [29](#page=29). #### 3.1.1 De metafoor van licht in de filosofie De metafoor van licht speelt een centrale rol in de filosofie [30](#page=30). * **Plato's allegorie van de grot:** Hierin wordt het idee van het Goede gesymboliseerd door de zon [30](#page=30). * **Augustinus:** Hij zag Christus als het Licht van de wereld, dat de geest van de mens verlicht [30](#page=30). * **Descartes:** Hij sprak over het 'lumen naturale', het natuurlijke licht van de rede, dat leidt tot waarheid [30](#page=30). #### 3.1.2 David Hume en de 'kalme zonneschijn van de geest' Volgens David Hume is filosofie een schuilplaats voor de geest, een toestand die hij beschrijft als 'onder de kalme zonneschijn van de geest' [29](#page=29) [31](#page=31). * **Hume's visie op filosofie:** Filosofie wordt gezien als een uitkijkpost boven het gewoel van de wereld. Een denkende geest die de rede goed gebruikt, bevindt zich in deze 'kalme zonneschijn' en is aldus een werkelijk verlichte geest [31](#page=31). * **Kritiek op bijgeloof en fanatisme:** Voor Hume waren bijgeloof en religieus fanatisme een raadsel en mysterie [31](#page=31). * **Functie van filosofie:** De filosofie helpt de mens om te begrijpen, afstand te nemen en kritisch naar de wereld en de mens te kijken. Dit begrip wordt gezien als het 'licht van de waarheid' [31](#page=31). #### 3.1.3 Filosofie in de moderne tijd In deze cursus wordt een vorm van filosoferen nagestreefd onder de 'kalme zonneschijn van de geest', weg van de moderne filosofie [32](#page=32). * **Moderne cultuur en waarheid:** Ook de moderne cultuur bezit haar eigen 'waarheid'. De filosofie probeert hiervan een zo coherent mogelijke uitdrukking te geven [32](#page=32). * **De zoektocht naar een 'waarheid om in te leven':** Met de moderne filosofie begint het verhaal van onze Westerse cultuur en de samenleving waarin wij nu leven [32](#page=32). #### 3.1.4 Martin Heidegger en de 'Lichtung des Seins' Martin Heidegger definieert waarheid als 'Lichtung des Seins' [33](#page=33). * **De waarheid die de filosofie onthult:** De filosofie onthult niet de waarheid van de wetenschap of religie (zoals Openbaring en dogmatiek), maar de waarheid van de mens die leeft in de tijd [33](#page=33). ### 3.2 De bijdrage van filosofie aan zelfverstaan en een goede samenleving De filosofie draagt bij aan ons wereld- en mensbeeld, wat essentieel is voor ons cognitieve functioneren [33](#page=33). #### 3.2.1 Het ideaal van wijsheid Filosofie streeft naar het ideaal van wijsheid [33](#page=33). #### 3.2.2 Richtlijnen voor de samenleving en het morele leven Filosofie biedt richtlijnen voor: * Het inrichten van de goede samenleving, met name via de politieke filosofie [33](#page=33). * Het morele leven, met name via ethiek [33](#page=33). #### 3.2.3 Herbronning van de rede Filosofie kan gezien worden als een levensleer in nieuwe gedaante, die leidt tot een herbronning van de rede [33](#page=33). --- # Filosofie als 'conversation of mankind' Deze benadering beschouwt de geschiedenis van de filosofie als een cultuurbepaald vertoog waarin elke filosofische stroming bijdraagt aan de bredere menselijke dialoog [36](#page=36). ### 4.1 Twee benaderingen van de geschiedenis van de filosofie De geschiedenis van de filosofie kan op verschillende manieren worden benaderd. Een traditionele visie beschouwt filosofie als een verzameling van 'geïsoleerde' theorieën die op zichzelf bestudeerd kunnen worden. Hierbij ligt de focus op de interne consistentie, coherentie en waarheid van systemen, soms in vergelijking met andere systemen. Deze benadering kan leiden tot een kritiekloze bewondering voor individuele filosofen of stromingen, zoals het idee dat 'Kant de absolute kei van de moderne filosofie is' of dat men 'terug moet naar Plato!' [35](#page=35). Een alternatieve benadering, die in deze cursus wordt gehanteerd, ziet filosofie als een cultuurbepaald vertoog of verhaal, een bijdrage aan 'the conversation of mankind'. Dit is een meer historisch en contextuele benadering [36](#page=36). ### 4.2 De 'conversation of mankind' benadering #### 4.2.1 Kenmerken van deze benadering De interpretatie van een filosofisch systeem is belangrijk, maar maakt deel uit van een bredere kritische beschouwing die de betekenis van het denken van een filosoof wil begrijpen als een deelname aan de menselijke dialoog. De geschiedenis van de filosofie wordt gezien als een middel om onszelf en de wereld waarin we nu leven te begrijpen [36](#page=36). In deze cursus wordt aandacht besteed aan: * **De bredere tijdsgeest:** De culturele en historische context waarin een filosofisch systeem is ontstaan en waarin de filosoof leeft en werkt [37](#page=37). * **De biografie van de filosoof:** Elke filosofie wordt ook beschouwd als een persoonlijke zoektocht naar wijsheid en inzicht [37](#page=37). * **Het tragisch bewustzijn van moderne filosofie:** Hoe de zoektocht van elke filosoof het tragische bewustzijn van de moderne filosofie weerspiegelt, variërend van optimisme over de rede tot pessimisme over de filosofie zelf [37](#page=37). * **Het goede leven:** De vraag wat elke filosoof ons leert over het goede leven in gemeenschap (politiek) en over de mens als moreel subject of zelf (ethiek) [37](#page=37). Deze benadering helpt de moderne mens en cultuur bij hun zelfverstaan, waarbij het individu in dialoog treedt met de bredere denkgeschiedenis [38](#page=38). #### 4.2.2 De weg van illusie tot katharsis Het verhaal van de 'moderne filosofie' schetst een weg die inzicht kan bieden aan de hedendaagse mens. De verdere uitwerking van deze weg, van illusie tot katharsis, wordt besproken in het slotcollege [39](#page=39). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Filosofie | Een discipline die zich bezighoudt met fundamentele vragen over bestaan, kennis, waarden, rede, geest en taal. Het omvat een systematische studie en kritische reflectie op deze concepten, vaak met als doel het bereiken van wijsheid. | | Moderne cultuur | De cultuur die voortkomt uit de Verlichting en de daaropvolgende eeuwen, gekenmerkt door rationaliteit, individualisme, secularisering en technologische vooruitgang. Het is een cultuur die zich onderscheidt van eerdere, premoderne tradities. | | Codificatie van kennis | Het proces van het systematisch vastleggen en organiseren van kennis in formele doctrines, wetten of systemen. Dit kan variëren van religieuze teksten en wetboeken tot wetenschappelijke theorieën. | | Verlichte rede | Het rationele vermogen van de mens dat centraal staat in de Verlichting, gekenmerkt door kritisch denken, observatie en wetenschappelijke methode. Het staat tegenover geloof, traditie en bijgeloof. | | Pre-socratici | Griekse filosofen die leefden vóór Socrates (ongeveer 6e en 5e eeuw v.Chr.). Zij waren de eersten die de natuur op een rationele en niet-mythologische manier probeerden te verklaren, vaak met behulp van wiskunde en observatie. | | Platoons-christelijke codificatie | De integratie en aanpassing van de klassieke Griekse filosofie, met name die van Plato, binnen het christelijke denken. Dit resulteerde in een wereldbeeld dat zowel Griekse ideeën als christelijke openbaring omvatte. | | Heilsgeschiedenis | Een concept dat de geschiedenis ziet als een door God geleid proces dat gericht is op redding of verlossing. Het begint vaak met de schepping en eindigt met een definitieve toestand van goddelijke genade, vaak doorbroken door de zondeval en de weg naar herstel. | | Onttovering van de wereld | Een concept, geïntroduceerd door Max Weber, dat verwijst naar het verlies van mythische en magische verklaringen voor natuurlijke en sociale fenomenen, en de opkomst van rationaliteit, wetenschap en bureaucratie als dominante krachten. | | Zelfbepaling | Het vermogen van een individu om autonoom beslissingen te nemen en zijn eigen leven te sturen, gebaseerd op vrije wil en intrinsieke waarde. Dit is een sleutelconcept van de moderniteit en het individualisme. | | Conversation of mankind | Een metafoor die de geschiedenis van de filosofie beschrijft als een voortdurende dialoog of uitwisseling van ideeën tussen verschillende denkers en culturen door de eeuwen heen. | | Katharsis | Een term uit de Griekse tragedies die verwijst naar de zuivering van emoties, met name medelijden en vrees, die het publiek ervaart. In bredere zin kan het ook verwijzen naar een emotionele of intellectuele ontlading en zuivering. | | Lumen naturale | Latijn voor 'natuurlijk licht'. Dit verwijst naar het aangeboren vermogen van de rede om de waarheid te onderscheiden, een concept dat belangrijk was voor filosofen zoals Descartes. | | Logos | Een Grieks woord met meerdere betekenissen, waaronder 'woord', 'rede', 'logica' en 'principe'. In de filosofie kan het verwijzen naar de rationele orde van het universum of het menselijk vermogen tot redeneren. | | Imago Dei | Latijn voor 'beeld van God'. Dit theologische concept stelt dat mensen zijn geschapen naar het beeld en de gelijkenis van God, wat hun inherente waardigheid en speciale positie in de schepping benadrukt. |