Les duurzaamheid_gezondheid.pdf

# Planetaire gezondheid en de menselijke impact Dit onderwerp introduceert het concept planetaire gezondheid, de impact van menselijke activiteiten op natuurlijke systemen, en de implicaties van de antropocene periode voor menselijke en ecologische welzijn. ### 1.1 De evoluerende context: welvaart en verstoring Er is een ongekende periode van welvaart maar tegelijkertijd worden natuurlijke systemen ernstig verstoord. Deze verstoring wordt gekenmerkt door het begin van het Antropoceen, een nieuwe geologische tijdsperiode waarin de menselijke invloed de aarde en haar systemen blijvend verandert. Mensen zijn de belangrijkste geologische kracht op aarde geworden [5](#page=5) [6](#page=6). #### 1.1.1 Kenmerken van menselijke impact op natuurlijke systemen De menselijke impact manifesteert zich op diverse manieren: * Verschuivingen in biodiversiteit [6](#page=6). * Veranderende biogeochemische stromen [6](#page=6). * Veranderend landgebruik en landbedekking [6](#page=6). * Verstedelijking [6](#page=6). * Wereldwijde vervuiling [6](#page=6). * Klimaatverandering [6](#page=6). * Uitputting van natuurlijke hulpbronnen [6](#page=6). * Veranderende voedselsystemen [6](#page=6). #### 1.1.2 De grote versnelling en het Antropoceen Het begin van de "Grote Versnelling" (Great Acceleration), die samenvalt met de welvaartsstaat, markeert de start van het Antropoceen. Dit fenomeen beschrijft de periode waarin menselijke economische en sociale activiteit versneld is toegenomen sinds het midden van de 20e eeuw, met significante gevolgen voor de aarde [10](#page=10). #### 1.1.3 Ongelijkheden in bijdragen en gevolgen Er zijn grote ongelijkheden tussen landen wat betreft hun relatieve bijdragen aan de klimaatverandering en de gevolgen ervan. De BRICS-landen (Brazilië, Rusland, India, China, Zuid-Afrika) leveren een aanzienlijke bijdrage aan de productie van broeikasgassen, maar de consumptie ligt nog steeds voornamelijk in ontwikkelde OESO-regio's, ondanks hun relatief kleinere bevolking. Dit leidt tot meervoudige sociale ongelijkheden op het gebied van gezondheid, inkomen, vermogen, politieke macht, gender, leeftijd, etniciteit, en meer. Er is een ongelijke verdeling van ecologische problemen, de gevolgen ervan, de herkenning en participatie in beleidsontwikkeling, en de verdeling van kosten en baten in transitiebeleid [11](#page=11) [12](#page=12). > **Tip:** Begrijpen van de ongelijke verdeling van ecologische problemen en hun gevolgen is cruciaal voor een genuanceerd beeld van planetaire gezondheid en klimaatactie. ### 1.2 Definitie en gerelateerde concepten Diverse definities helpen om het concept planetaire gezondheid te kaderen: * **Planetaire gezondheid (Planetary health):** De gezondheid van menselijke beschavingen én van de natuurlijke systemen waarvan zij afhankelijk zijn. Het erkent de gezondheid van de planeet als een systeem [13](#page=13). * **One Health:** Een geïntegreerde, verbindende aanpak die ernaar streeft de gezondheid van mensen, dieren en ecosystemen duurzaam in balans te brengen en te optimaliseren [13](#page=13). * **Global health:** Het studie-, onderzoeks- en praktijkveld dat prioriteit geeft aan het verbeteren van gezondheid en het realiseren van gelijkheid in gezondheid voor alle mensen wereldwijd [13](#page=13). * **Public health:** Alle georganiseerde maatregelen (publiek én privaat) om ziekte te voorkomen, gezondheid te bevorderen en het leven van de totale bevolking te verlengen [13](#page=13). ### 1.3 De planetaire grenzen Het concept van planetaire grenzen beschrijft een "veilige handelingruimte" voor de mensheid binnen de veerkracht van de aarde. Deze grenzen vertegenwoordigen kritieke drempels voor natuurlijke systemen. Volgens recente schattingen uit 2023 zijn zes van deze grenzen reeds overschreden [14](#page=14). #### 1.3.1 De negen planetaire grenzen (Rockström et al. 2009, Richardson et al. 2023) De negen planetaire grenzen zijn: 1. Klimaatverandering 2. Verandering in biosfeerintegriteit (biodiversiteit en functionaliteit) 3. Landgebruiksverandering 4. Zoetwatergebruik 5. Biogeochemische stromen (stikstof en fosfor) 6. Oceanverzuring 7. Atmosferische chemie (o.a. ozonlaag) 8. Stofuitputting 9. **Nieuwe entiteiten (Novel entities)** [14](#page=14). #### 1.3.2 Nieuwe entiteiten (Novel entities) Nieuwe entiteiten zijn door de mens gemaakte stoffen die vreemd zijn aan natuurlijke systemen. Een voorbeeld hiervan is mariene plastic vervuiling. De accumulatie en verspreiding van deze antropogene stoffen vormen een significant risico voor zowel het milieu als de menselijke gezondheid [15](#page=15). ### 1.4 De link met sociale context en kwetsbaarheid De problemen gerelateerd aan planetaire gezondheid zijn onlosmakelijk verbonden met sociale contexten. Er is een wereldwijde ongelijkheid in kwetsbaarheid op diverse gebieden, waaronder gezondheid, voedsel, water, ecosysteemdiensten, leefomgeving en infrastructuur [16](#page=16) [17](#page=17). #### 1.4.1 Kwetsbaarheid in België De situatie voor België is ook relevant in de context van planetaire gezondheid en de menselijke impact. Dit impliceert dat ook binnen meer ontwikkelde landen specifieke aandacht nodig is voor de gezondheidseffecten van milieudegradatie en klimaatverandering [18](#page=18). > **Tip:** Denk na over hoe sociale ongelijkheden de blootstelling aan milieudegradatie en de capaciteit om ermee om te gaan beïnvloeden. Dit is een kernconcept binnen planetaire gezondheid. **Voorbeeld:** Luc, een 74-jarige man met COPD, hypertensie en chronische nierziekte, woont in een stadswijk met veel verkeer en nabijheid van industriële zones. Zijn kwetsbaarheid wordt verhoogd door zijn bestaande gezondheidsproblemen, levensstijl (roken) en de blootstelling aan luchtvervuiling, wat een direct gevolg is van menselijke activiteiten en stedelijke ontwikkeling. Dit illustreert de link tussen planetaire gezondheid, menselijke impact en sociale context [4](#page=4). --- # Klimaatverandering en gezondheidseffecten in België Dit thema onderzoekt de specifieke klimaatgerelateerde stressfactoren in België, zoals hittegolven, luchtvervuiling en wateroverlast, en hun directe en indirecte gevolgen voor de volksgezondheid [19](#page=19). ### 2.1 Klimaatgerelateerde stressfactoren in België #### 2.1.1 Hitte en hitte-eilandeffect Stijgende temperaturen en de blootstelling aan fijn stof dragen bij aan oversterfte, vroegtijdige sterfte en morbiditeit, met name bij ouderen en chronisch zieken. Belgische steden worden extra getroffen door de combinatie van het stedelijk klimaat en klimaatverandering, wat leidt tot een versterkt hitte-eilandeffect [19](#page=19) [21](#page=21). * **Hittegolfgraaddag (HDG):** Een meeteenheid die aangeeft hoeveel de drempel voor hittestress wordt overschreden. De drempels zijn (29,6)°C overdag en (18,2)°C 's nachts. Een score van 60 HDG's of meer wordt in Vlaanderen beschouwd als een indicator voor ernstige hittestress [22](#page=22). * **Hittegolf in België:** Minimaal vijf opeenvolgende dagen met een maximumtemperatuur van °C of hoger, waarvan minstens drie dagen de temperatuur oploopt tot °C of hoger, gemeten in Ukkel [22](#page=22) [25](#page=25) [30](#page=30). Vanaf 2030 wordt geschat dat in Belgische grote steden de drempel van 60 hittegolfgraaddagen jaarlijks zal worden overschreden. Hittegolven nemen toe in frequentie en intensiteit. Vroeger kwam er ongeveer één hittegolf om de 3-4 jaar voor, nu elk jaar, vaak meerdere keren. Tegen 2050–2100 worden meerdere hittegolven per jaar verwacht, die samen goed zijn voor ongeveer een maand, met op de heetste dagen een temperatuurstijging van 8-9°C. Studies voorspellen dat in 2050 100% van de kwetsbare (zorg)instellingen in Gent zal worden getroffen door hittestress [21](#page=21) [23](#page=23). ##### 2.1.1.1 Fysiologische impact van hitte De hoeveelheid warmte die in het menselijk lichaam wordt opgeslagen, hangt af van het onvermogen om intern opgewekte warmte kwijt te raken door omgevingsfactoren (hoge temperatuur, hoge luchtvochtigheid, weinig wind, veel warmtestraling), de isolerende werking van kledij, en externe warmte-opname uit de omgeving. Als het lichaam zijn kerntemperatuur niet goed kan regelen en de warmte niet kan afvoeren, stijgt het risico op hitte-uitputting en hitteslag. De inspanning om af te koelen zet druk op het hart en de nieren [44](#page=44) [46](#page=46). ##### 2.1.1.2 Hitte en oversterfte in België Hittegolven en ozonpieken zijn risicofactoren voor oversterfte in België. In de zomer van 2019 werden ongeveer 700 hitte-gerelateerde sterftes geregistreerd tijdens 3 hittegolven. In 2020 waren dit 1460 sterftes na 1 hittegolf, en in 2022 1200 sterftes na 1 hittegolf. Meestal betreft dit personen van 64 jaar en ouder, met een meerderheid aan vrouwen [48](#page=48). #### 2.1.2 Luchtvervuiling Luchtvervuiling, met name fijn stof, is een belangrijke stressfactor die directe gezondheidseffecten veroorzaakt [19](#page=19) [34](#page=34). * **Bronnen van luchtvervuiling:** * **Natuurlijke bronnen:** Stof en bodemdeeltjes, zeezout, bos- en savannebranden, vulkanen, biogene emissies van planten, microbiële bronnen, wetlands, en vulkanische/tektonische activiteit [34](#page=34). * **Menselijke (antropogene) bronnen:** Verkeer (weg, lucht, zee), huishoudelijk stoken/koken, energiecentrales & industrie, landbouw (mest/kunstmest), afvalverbranding/open vuren, mijnbouw/steengroeven/bouw, stedelijke verdamping/oplosmiddelen, en scheepvaart [34](#page=34). * **Processen van luchtvervuiling:** Veel schadelijke stoffen ontstaan in de lucht zelf door chemische reacties. Kleine deeltjes fijn stof worden uit de atmosfeer verwijderd door aanhechting aan waterdruppels die uitregenen, terwijl grotere deeltjes worden verwijderd door directe uitwassing door regendruppels [35](#page=35). * **Gezondheidseffecten van luchtvervuiling:** Er is een verband tussen de concentratie van roetdeeltjes en het aantal acute luchtweginfecties. De kans op het ontwikkelen van COPD, astma en cardiovasculaire ziekten stijgt met hogere concentraties fijn stof (PM₂.₅). Luchtvervuiling, inclusief PM₂.₅, NO₂, O₃ en zwarte koolstof, modificeert ook de effecten van temperatuur op mortaliteit [25](#page=25) [42](#page=42) [49](#page=49). ##### 2.1.2.1 Particulate Matter (PM) (Fijn)stof of particulate matter (PM) omvat deeltjes met een diameter kleiner dan 10 micrometer (PM₁₀) en fijnere deeltjes met een diameter kleiner dan 2,5 micrometer (PM₂.₅). Deze deeltjes kunnen diep in de longen doordringen en gezondheidsproblemen veroorzaken [36](#page=36) [37](#page=37). ##### 2.1.2.2 Ozon (O₃) Ozon is een gas dat, vooral op leefniveau, schadelijk kan zijn voor de gezondheid [38](#page=38). ##### 2.1.2.3 Richtlijnen en effecten De WHO hanteert luchtkwaliteitsrichtlijnen, met een aanbevolen maximumconcentratie van 5 µg/m³ voor PM₂.₅. Het Vlaamse jaarlijkse gemiddelde concentratie bedraagt 12 µg/m³. Het verlagen van de concentratie fijn stof naar de WHO-richtlijnen of lagere gemiddelden heeft een significant effect op de gezondheid. In steden als Kortrijk, Gent en Antwerpen kan een verlaging naar het Vlaamse gemiddelde rond de 20% van de COPD-gevallen voorkomen, terwijl een verlaging tot de WHO-richtlijn ongeveer 48% van de gevallen kan voorkomen. De ziektelast door luchtverontreiniging in Nederland toont de significante impact op de volksgezondheid [40](#page=40) [41](#page=41) [43](#page=43). #### 2.1.3 Wateroverlast en overstromingen Extreme weersomstandigheden zoals droogte, storm en overstromingen hebben een indirecte impact op de mentale gezondheid. Wateroverlast kan leiden tot diverse gezondheidsrisico's [19](#page=19) [51](#page=51). ##### 2.1.3.1 Gevolgen van overstromingen De overstromingen in de Vesder Vallei in de zomer van 2021 hadden ingrijpende gevolgen [28](#page=28): * Meer dan 97 km² getroffen gebied [28](#page=28). * 209 gemeenten uitgeroepen tot rampgebied [28](#page=28). * Meer dan 31.564 wooneenheden getroffen [28](#page=28). * 8.700 gezinnen zonder gas [28](#page=28). * Meer dan 160.000 ton weggespoeld afval [28](#page=28). * 39 overlijdens, waarvan 37 in de provincie Luik [28](#page=28). Tijdens de overstromingen waren toegangswegen onderbroken, kelders liepen vol, en burgers waren opgesloten in hun woning. Er waren problemen met medicijnleveringen, bereikbaarheid voor zorgverleners en hulpdiensten, en evacuatie per boot was noodzakelijk. Huizen werden vernietigd en er was gedurende 48 uur geen drinkwater, elektriciteit of gas. Na afname van de overstroming bleef afval achter in de getroffen gebieden [52](#page=52). #### 2.1.4 Andere factoren * **Warmere lentes en mildere winters:** Deze weersomstandigheden kunnen gebieden gevoelig maken voor de verspreiding van infectieziekten via transmissoren zoals de tijgermug en teken (bv. lyme disease) [19](#page=19). * **Pollen en luchtallergenen:** Langere en vroegere pollenseizoenen, met vaak hogere concentraties door opwarming en veranderd neerslagpatroon, verhogen de blootstelling aan pollen en luchtallergenen [19](#page=19). * **Gebrek aan stedelijk groen:** Dit is gelinkt aan vroegtijdige sterfte en een negatieve impact op mentaal welzijn [19](#page=19). ### 2.2 Indirecte gezondheidseffecten #### 2.2.1 Mentale gezondheid Extreme weersomstandigheden zoals droogte, storm en overstromingen hebben een significante impact op de mentale gezondheid. De overstromingen van 2021 in de Vesder Vallei toonden een aanzienlijke impact op het mentaal welzijn van getroffen burgers, met onder andere uitputting, stress en slaaptekort bij hulpverleners, paniek, angst, ontreddering, administratieve burnout, isolatie, en exacerbatie van verslavingsproblematiek. Een huisarts uit Trooz merkte op hoe een gebrek aan medicatie zoals methadon in een rampsituatie tot gevaarlijke situaties kon leiden [19](#page=19) [53](#page=53). #### 2.2.2 Sociale ongelijkheid Extreme temperaturen verhogen de sterfte, vooral door luchtwegaandoeningen. De kwetsbaarheid voor temperatuur wordt beïnvloed door sociale ongelijkheid. Mensen met astma zijn gevoeliger voor koude, en hogere hitte-effecten werden waargenomen bij mensen met psychoses. De impact van temperatuur op mortaliteit wordt verder gemodificeerd door luchtvervuiling. Koude-effecten op het sterfterisico worden vergeleken met het 2,5e percentiel van de dagtemperatuur, met vertragingen van 0-28 dagen vóór overlijden, terwijl hitte-effecten worden vergeleken met het 97,5e percentiel, met lags van 0-7 dagen [49](#page=49). ### 2.3 Verbanden met klimaatverandering Hogere inkomensgroepen dragen meer bij aan de koolstofvoetafdruk van (Belgische) huishoudens. Klimaatverandering uit zich op diverse manieren die relevant zijn voor de gezondheidssector in België. De stijgende temperatuur, toename van hittegolven en veranderingen in neerslagpatronen zijn directe manifestaties die gevolgen hebben voor de volksgezondheid. Ook luchtvervuiling en wateroverlast zijn nauw verbonden met klimaatverandering en hebben significante gezondheidseffecten [19](#page=19) [20](#page=20) [21](#page=21) [24](#page=24) [26](#page=26) [31](#page=31). > **Tip:** Het begrijpen van de link tussen hogere inkomens en een grotere koolstofvoetafdruk is cruciaal voor het ontwikkelen van effectief beleid om klimaatverandering te bestrijden en de bijbehorende gezondheidsrisico's te verminderen. > **Tip:** De informatie uit documenten tot biedt een gedetailleerd overzicht van de specifieke uitdagingen waar België mee kampt op het gebied van klimaatverandering en de directe gevolgen daarvan voor de volksgezondheid. Zorg ervoor dat je de definities van begrippen zoals hittegolfgraaddag goed kent [19](#page=19) [53](#page=53). --- # Duurzame voeding en gezondheid Dit deel onderzoekt de verbanden tussen voedselproductie, milieubelasting en gezondheidsresultaten, waarbij de nadruk ligt op concepten als duurzame maaltijden en plantaardige voedingspatronen. ### 3.1 De impact van de voedselketen op milieu en gezondheid De hedendaagse voedselketen heeft aanzienlijke milieu- en gezondheidseffecten. Landbouw en voedselproductie zijn verantwoordelijk voor ongeveer 27% van de broeikasgasuitstoot en zijn een grote verbruiker van water. Deze activiteiten leiden tot ontbossing, biodiversiteitsverlies, bodemafbraak, lucht- en watervervuiling, en waterverspilling. De gevolgen voor de volksgezondheid omvatten chronische aandoeningen, ondervoeding en voedingsstofarme voeding, naast impact op de mentale gezondheid [56](#page=56). #### 3.1.1 Broeikasgasuitstoot door voedselproductie Verschillende voedingsmiddelen variëren sterk in hun broeikasgasuitstoot per kilogram product. Runderen hebben de hoogste uitstoot, gevolgd door schapen, geiten, varkens, vis, en vervolgens plantaardige producten zoals noten en groenten. Dit illustreert de significante ecologische voetafdruk van dierlijke producten in vergelijking met de meeste plantaardige alternatieven [57](#page=57). #### 3.1.2 Waterverbruik in de voedselketen Het waterverbruik voor voedselproductie kan ook aanzienlijk variëren. Naast "blue water" (grond- en oppervlaktewater), wordt ook rekening gehouden met "green water" (regenwater). Dierlijke producten, zoals rundvlees, vereisen doorgaans veel meer water per kilogram dan veel plantaardige opties, hoewel specifieke plantaardige producten zoals amandelen ook een relatief hoog waterverbruik kunnen hebben [58](#page=58). #### 3.1.3 Ultra-processed voedsel en milieu-impact Ultra-processed voedsel draagt onevenredig bij aan de milieuproblematiek. Het is verantwoordelijk voor 30% van de totale voedselgerelateerde broeikasgasuitstoot, 35% van het watergebruik, 39% van het energiegebruik, 33% van de CO₂-equivalente uitstoot en 35% van het landgebruik [59](#page=59). ### 3.2 Concepten van duurzame maaltijden en voedingspatronen #### 3.2.1 Definitie van een plantaardige maaltijd Een plantaardige maaltijd bestaat volledig of grotendeels uit plantaardige ingrediënten zoals groenten, fruit, peulvruchten, volle granen, noten, zaden en plantaardige oliën. Dit kan zuivel en eieren uitsluiten (veganistisch) of beperkt toelaten (vegetarisch, "plant-forward"). Een plantaardige maaltijd zegt op zichzelf echter niets over de milieudruk, verpakking, seizoensgebondenheid of herkomst [60](#page=60). #### 3.2.2 Definitie van een duurzame maaltijd Een duurzame maaltijd minimaliseert de totale impact op het milieu, de gezondheid en de maatschappij over de gehele keten. Dit omvat [60](#page=60): * **Milieu:** lage uitstoot (CO₂e), weinig land- en watergebruik, biodiversiteitsvriendelijkheid, weinig voedselverlies/afval en beperkte verpakking [60](#page=60). * **Gezondheid:** voedzaamheid (rijk aan vezels, weinig ultra-bewerkt voedsel, matig zout/suiker/verzadigd vet) en porties in balans [60](#page=60). * **Sociaal/economisch:** eerlijke handel/arbeid, betaalbaarheid, lokaal/seizoensgebonden producten waar mogelijk, en respect voor dierenwelzijn [60](#page=60). #### 3.2.3 Combinaties van gezondheid en duurzaamheid in maaltijdpatronen Maaltijdpatronen kunnen worden gecategoriseerd op basis van hun gezondheid en duurzaamheid, wat leidt tot vier typen maaltijden [61](#page=61): * **Win-Win Maaltijd (Gezond en Duurzaam):** Dit zijn plantaardige voedingspatronen met minder dierlijke producten en meer porties fruit, groenten, peulvruchten, noten en volkoren granen. Deze maaltijden dragen bij aan zowel persoonlijke gezondheid als planetaire duurzaamheid [61](#page=61). * **Win-Verlies Maaltijd (Gezond en niet Duurzaam):** Deze diëten zijn gezond, maar houden onvoldoende rekening met de doelen van duurzame voedselproductie. Ze kunnen bijvoorbeeld nog steeds een hoge ecologische voetafdruk hebben [61](#page=61). * **Verlies-Win Maaltijd (Ongezond en Duurzaam):** De productie van deze maaltijden is duurzaam, maar het dieet voldoet niet aan de energie- en voedingsstoffenbehoeften van de consument. Dit kan leiden tot ondervoeding of tekorten [61](#page=61). * **Verlies-verlies Maaltijd (Ongezond en niet Duurzaam):** Dit zijn energierijke diëten met veel toegevoegde suikers, verzadigde vetten, bewerkt voedsel en rood vlees, die tevens een hoge milieu-impact hebben [61](#page=61). ### 3.3 Duurzame Ontwikkelingsdoelen (SDG's) en voedselweerbaarheid Het bereiken van SDG 3: Goede Gezondheid en Welzijn is nauw verbonden met voedselweerbaarheid. Dit houdt in dat de voedingsketen hersteld moet worden van onduurzame praktijken om voedselzekerheid te garanderen, wat essentieel is voor het welzijn van de gehele bevolking. Diverse SDG's, zoals SDG 2 (Geen honger), SDG 12 (Verantwoorde consumptie en productie) en SDG 15 (Bescherming van ecosystemen op land), zijn direct gerelateerd aan duurzame voeding en de impact ervan op de planeet [62](#page=62). > **Tip:** Bij het evalueren van de duurzaamheid van een maaltijd is het belangrijk om verder te kijken dan alleen de plantaardige of dierlijke componenten. Overweeg de gehele levenscyclus, inclusief productieprocessen, transport, verpakking en afval [60](#page=60). --- # Klimaatgevoelige aandoeningen Dit onderwerp behandelt hoe klimaatverandering bestaande ziekten kan verergeren, met specifieke aandacht voor infectieziekten, allergieën en de impact van extreem weer [63](#page=63) [64](#page=64). ### 4.1 Verergering van ziekten door klimaatverandering Meer dan de helft van de ziekteverwekkende aandoeningen kan worden verergerd door klimaatverandering. Dit fenomeen heeft betrekking op zowel infectieziekten als allergieën, en wordt mede beïnvloed door extremere weersomstandigheden [65](#page=65). #### 4.1.1 Infectieziekten Klimaatverandering creëert gunstigere omstandigheden voor de verspreiding en overleving van verschillende ziekteverwekkers en hun vectoren. ##### 4.1.1.1 Teken-overgedragen ziekten (bv. Lyme) De prevalentie van teken-overgedragen ziekten, zoals de ziekte van Lyme, is significant toegenomen. In Nederland is het aantal gevallen van Lyme verviervoudigd in de afgelopen 20 jaar. De toename van tekenpopulaties wordt direct gelinkt aan klimaatverandering. Zachtere winters verhogen de overlevingskansen van teken en hun gastheren, zoals muizen en reeën, en verlengen hun actieve periode [66](#page=66). ##### 4.1.1.2 Muggen-overgedragen ziekten Het Europese klimaat wordt steeds geschikter voor exotische steekmuggen, wat een verhoogd risico op de overdracht van virussen met zich meebrengt. De Aziatische tijgermug (*Aedes albopictus*), bijvoorbeeld, vestigt zich in Europa mede door internationale handel, reizen en veranderende klimaatomstandigheden. Deze mug wordt verspreid via goederen zoals gebruikte autobanden en planten, en door reizigers. Mildere winters faciliteren de overleving en voortplanting van de tijgermug. De tijgermug is een vector voor ziekten zoals dengue, chikungunya en zika [67](#page=67). ##### 4.1.1.3 Invloed van extreem weer op infectieziekten Klimaatverandering leidt tot extreem weer, wat de risico's van infectieziekten verder vergroot. Veranderingen in luchtvochtigheid en droogte kunnen de verspreiding van virussen beïnvloeden. In tropische gebieden met een hoge biodiversiteit van wilde dieren en landgebruiksveranderingen is er een verhoogd risico op zoönotische spillover (het overspringen van ziekten van dieren op mensen) [68](#page=68) [69](#page=69) [70](#page=70). #### 4.1.2 Allergieën Klimaatverandering heeft ook een merkbare impact op allergieën, met name hooikoorts. ##### 4.1.2.1 Langere en intensere pollenseizoenen De seizoenen voor pollen worden langer en beginnen vroeger, wat resulteert in een hogere blootstelling en meer klachten. Hogere concentraties CO₂ en warmere temperaturen kunnen de 'allergeniteit' van pollen versterken, waardoor de allergenen krachtiger worden [71](#page=71). ##### 4.1.2.2 Vestiging van nieuwe allergenen Planten zoals ambrosia (*Ragweed*) krijgen meer kansen om zich te vestigen. Ambrosia is een sterk allergeen en vereist nauwgezette opvolging en bestrijding [71](#page=71). ##### 4.1.2.3 Impact van weersextremen op allergieën Weersextremen, zoals hittegolven en onweer, in combinatie met luchtvervuiling, kunnen allergische symptomen versterken. Dit kan leiden tot aandoeningen zoals 'thunderstorm asthma'. De gezondheidsimpact omvat meer gevallen van hooikoorts, astma-exacerbaties en oog-/neusklachten [71](#page=71). > **Tip:** Houd rekening met de veranderende seizoenspatronen en de toegenomen intensiteit van allergenen bij het adviseren van patiënten met allergieën [71](#page=71). > **Voorbeeld:** Patiënten die voorheen weinig last hadden van hooikoorts, kunnen door de veranderde klimaatomstandigheden nu wel ernstige symptomen ervaren [71](#page=71). --- # Duurzame en klimaatbestendige gezondheidszorg De gezondheidszorgsector speelt een dubbele rol in de klimaatcrisis, zowel als bijdrager aan het probleem door uitstoot als als cruciale speler in de oplossing door mitigatie en adaptatie. ### 5.1 De gezondheidszorgsector als deel van het probleem en de oplossing De gezondheidszorgsector is verantwoordelijk voor een aanzienlijke hoeveelheid uitstoot van broeikasgassen. Tegelijkertijd erkent de sector een groeiende noodzaak om duurzamer en klimaatbestendiger te worden om de gezondheid van individuen en gemeenschappen te beschermen tegen de gevolgen van klimaatverandering [75](#page=75) [81](#page=81). ### 5.2 Uitstoot van de gezondheidszorgsector De uitstoot van de gezondheidszorg wordt onderverdeeld in drie scopes [76](#page=76): * **Scope 1: Directe uitstoot op zorgsites** * Verbranding van fossiele brandstoffen ter plaatse, zoals in aardgasketels [77](#page=77). * Gebruik van eigen voertuigen en vloten [77](#page=77). * Lekkage van koelmiddelen [77](#page=77). * Gebruik van medische gassen zoals lachgas en desfluraan [77](#page=77). * **Scope 2: Indirecte uitstoot van aangekochte energie** * Elektriciteit die wordt aangekocht [77](#page=77). * Warmte, stoom of koeling die wordt ingekocht en elders wordt opgewekt [77](#page=77). * **Scope 3: Overige indirecte uitstoot in de aanvoerketen** * Aankoop van goederen en diensten, waaronder farmaceutica en medisch materiaal [77](#page=77). * Kapitaalgoederen zoals gebouwen en toestellen [77](#page=77). * Afvalverwerking en watergebruik [77](#page=77). * Woon-werkverkeer van personeel [77](#page=77). * Patiënten- en bezoekersverplaatsingen [77](#page=77). * Zakenreizen [77](#page=77). * Uitbestede activiteiten [77](#page=77). * Distributie en investeringen [77](#page=77). #### 5.2.1 Omvang van de uitstoot In België draagt de gezondheidszorgsector bij aan ongeveer 5% van de nationale CO₂-eq uitstoot, wat neerkomt op circa 9.901 kiloton CO₂-eq per jaar. Zonder aanvullend beleid kan deze uitstoot tegen 2050 met ongeveer 61% stijgen. De grootste bijdrage aan deze voetafdruk komt uit Scope 3, met farmaceutica die ongeveer 31% van de totale zorguitstoot vertegenwoordigen. Ziekenhuizen zijn verantwoordelijk voor circa 55% van de zorguitstoot, waarvan meer dan 80% voortkomt uit goederen en diensten zoals medisch materiaal, voeding en medicatie. Wereldwijd is de zorgsector verantwoordelijk voor ongeveer 4,4% van alle emissies [79](#page=79). ### 5.3 Duurzame en klimaatbestendige gezondheidszorg: een nieuwe doelstelling De invoering van een zesde gezondheidsdoelstelling (6e aim) erkent het belang van duurzame en klimaatbestendige gezondheidszorg [81](#page=81). * **Klimaatbestendigheid** verwijst naar het vermogen van een systeem (gebouw, stad, samenleving) om negatieve effecten van klimaatverandering, zoals hittegolven, droogte en overstromingen, op te vangen of te beperken. Dit omvat adaptatie aan de veranderende omgeving om veerkrachtig te zijn en schade te minimaliseren [81](#page=81). * Deze doelstelling erkent dat omgevingsfactoren zoals luchtvervuiling, chemische vervuiling, waterverontreiniging en extreme weersomstandigheden de gezondheid van mensen direct beïnvloeden. Een klimaatvriendelijke en veerkrachtige gezondheidszorg kan zowel de directe als indirecte gevolgen van klimaatverandering aanpakken [81](#page=81). ### 5.4 De dubbele verantwoordelijkheid van de gezondheidszorg De gezondheidszorgsector heeft een dubbele verantwoordelijkheid op het gebied van duurzaamheid en klimaatbestendigheid [82](#page=82): * **Bijdrage aan adaptatie:** Het versterken van gelijkwaardige en klimaatbestendige gezondheidssystemen die in staat zijn om in te spelen op veranderende noden als gevolg van klimaatverandering. Dit vereist een brede, horizontale systeemversterking en het vermijden van puur rampenbeheer, zodat oplossingen voor specifieke ziekten niet leiden tot een zwak systeem. Er moet gewerkt worden aan duurzame, langetermijnoplossingen [82](#page=82). * **Bijdrage aan mitigatie:** Zorg verlenen op een manier die geen schade toebrengt aan mens en milieu [82](#page=82). ### 5.5 Principes van duurzame gezondheidszorg Er worden vier principes gehanteerd voor duurzame gezondheidszorg [83](#page=83): 1. **Integreer omgevingsparameters in patiënt-interacties:** Houd rekening met omgevingsfactoren die de gezondheid beïnvloeden tijdens consultaties en behandelingen [84](#page=84). > **Voorbeeld:** Overwegen van de impact van luchtvervuiling op cardiovasculaire gezondheid [84](#page=84). 2. **Duurzaamheid in medicatievoorschriften:** Kies waar mogelijk voor milieuvriendelijkere alternatieven voor medicatie. > **Voorbeeld:** Het verschil tussen poederinhalatoren en aerosol-inhalatoren wat betreft milieu-impact [85](#page=85). 3. **Minimaliseer afval en bevorder circulaire economie:** Pas het principe van minder, beter, hergebruik en recyclage toe in de zorgprocessen [87](#page=87). 4. **Duurzame energie en gebouwen:** Investeer in hernieuwbare energiebronnen en energie-efficiënte infrastructuur [87](#page=87). ### 5.6 Initiatieven voor duurzame en klimaatbestendige zorg Verschillende initiatieven worden ontplooid om de gezondheidszorg duurzamer en klimaatbestendiger te maken: * **Initiatieven in Vlaanderen:** * Hitteplannen in woonzorgcentra [88](#page=88). * Green Deal Zorg Vlaanderen [88](#page=88). * **Internationale initiatieven:** Verschillende internationale organisaties en projecten werken aan duurzaamheid in de zorg [89](#page=89). * **Erasmus Ziekenhuis duurzaamheidsinitiatieven:** Concrete acties die het Erasmus Ziekenhuis onderneemt om duurzamer te werken [90](#page=90). * **Educatieve middelen:** * De videogame "ePlanet.care" biedt een introductie tot planetary health en laat spelers uitdagingen oplossen op het gebied van voeding, luchtvervuiling, hitte, infectieziekten en andere duurzaamheidsvraagstukken binnen de gezondheidszorg [91](#page=91). > **Tip:** De cursus "Duurzaamheid en gezondheidszorg" voor Gezondheid en Maatschappij I aan de KU Leuven, gegeven door Dr. Charlotte Scheerens en Prof. Sara Willems, biedt verdere inzichten [92](#page=92). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Planetaire gezondheid | De gezondheid van menselijke beschavingen én van de natuurlijke systemen waarvan zij afhankelijk zijn. Dit concept benadrukt de onderlinge verbondenheid tussen menselijke welvaart en de toestand van de aarde als ecosysteem. | | Antropoceen | Een nieuwe geologische tijdsperiode waarin de invloed van de mens zo groot is dat ze de aarde en haar systemen blijvend verandert. Het beschrijft de periode waarin mensen de belangrijkste geologische kracht op aarde zijn geworden. | | One Health | Een geïntegreerde, verbindende aanpak die ernaar streeft de gezondheid van mensen, dieren en ecosystemen duurzaam in balans te brengen en te optimaliseren. Dit concept erkent dat de gezondheid van deze entiteiten onlosmakelijk met elkaar verbonden is. | | Planetaire grenzen | Concept dat negen kritieke planetaire processen identificeert wiens overschrijding de stabiliteit van de aarde kan bedreigen. Het definieert een veilige handelingsruimte voor de mensheid om binnen te opereren. | | Novel entities | Door de mens gemaakte stoffen die vreemd zijn aan natuurlijke systemen, zoals bepaalde plastics en chemische verbindingen. Deze kunnen ecosystemen en de menselijke gezondheid negatief beïnvloeden. | | Hittegolfgraaddag (HDG) | Een meeteenheid die aangeeft met hoeveel de drempel voor hittestress wordt overschreden, met name de drempel van (29,6)°C overdag en (18,2)°C 's nachts. Een score van 60 HDG's of meer wordt in Vlaanderen beschouwd als indicator voor ernstige hittestress. | | Hittestress | Een toestand waarin het menselijk lichaam moeite heeft om zijn kerntemperatuur te reguleren door de omgevingstemperatuur, kledij en externe warmteopname. Dit kan leiden tot hitte-uitputting en hitteslag. | | (Fijn)stof / (Fine) Particulate Matter (PM) | Kleine deeltjes in de lucht die een bedreiging vormen voor de gezondheid. Fijnstof ($PM_{2.5}$) kan diep in de longen doordringen en diverse ademhalings- en cardiovasculaire aandoeningen veroorzaken. | | Zoonotic spillover | Het proces waarbij een infectieziekte van dieren overspringt naar mensen. Dit risico wordt beïnvloed door factoren zoals biodiversiteit, landgebruikverandering en klimaatverandering. | | Klimaatadaptatie | Het aanpassen van onze leefomgeving en infrastructuur om veerkrachtig te zijn tegen de negatieve effecten van klimaatverandering, zoals hittegolven en overstromingen, en om de schade te minimaliseren. | | Klimaatmitigatie | Maatregelen gericht op het verminderen van de oorzaken van klimaatverandering, voornamelijk door het reduceren van broeikasgasemissies. In de gezondheidszorg betekent dit het verminderen van de ecologische voetafdruk. | | Scope 1 uitstoot | Directe broeikasgasemissies die plaatsvinden op zorgsites zelf, bijvoorbeeld door verbranding van aardgas voor verwarming of door lekken van koelmiddelen. | | Scope 2 uitstoot | Indirecte uitstoot die voortkomt uit de energie die een zorginstelling aankoopt, zoals elektriciteit of warmte, die elders wordt opgewekt. | | Scope 3 uitstoot | Alle overige indirecte broeikasgasemissies in de aanvoerketen van een zorginstelling, waaronder de productie van aangekochte goederen en diensten, afvalverwerking en woon-werkverkeer van personeel. |