Thema 3_ Sociale ongelijkheid in gezondheidszorg 25_26.pdf

# Sociale ongelijkheid in de gezondheidszorg in België Dit onderwerp behandelt de omvang en impact van sociale ongelijkheid in de Belgische gezondheidszorg, inclusief onvervulde medische behoeften en catastrofale uitgaven. ### 1.1 De aard van sociale ongelijkheid in gezondheid Sociale ongelijkheid in gezondheid wordt bepaald door de verdeling van macht en middelen binnen de maatschappij. Deze ongelijkheid wordt als vermijdbaar en maatschappelijk onrechtvaardig beschouwd. Om bij te dragen aan gezondheidsgelijkheid, is het essentieel dat de gezondheidszorg zelf rechtvaardig is. Het principe "gelijke zorg voor iedereen is ongelijkheid creëren" benadrukt dat een uniforme aanpak niet noodzakelijkerwijs tot gelijke uitkomsten leidt [2](#page=2) [3](#page=3) [44](#page=44) [45](#page=45) [4](#page=4). ### 1.2 Sociale ongelijkheid in België: onvervulde medische behoeften en catastrofale uitgaven In België behoort de sociale ongelijkheid in het ervaren van onvervulde medische behoeften ("unmet medical needs") tot de hoogste in West-Europa. Dit betekent dat bepaalde bevolkingsgroepen vaker noodzakelijke medische zorg mislopen [6](#page=6) [7](#page=7) [8](#page=8). Naast onvervulde medische behoeften, is er ook sprake van catastrofale uitgaven voor gezondheid. Dit treft 5,2% van de gezinnen in het algemeen. Echter, dit percentage ligt aanzienlijk hoger bij de laagste inkomensgezinnen, waar het oploopt tot 12,5% [7](#page=7) [8](#page=8). Equity wordt erkend als een essentieel kenmerk van een kwaliteitsvol gezondheidszorgsysteem en is vertaald in beleidsdocumenten [5](#page=5). ### 1.3 Digitale ontwikkelingen en potentiële vergroting van de kloof Digitale ontwikkelingen in de gezondheidszorg dreigen de bestaande kloof in ongelijkheid mogelijk te vergroten. Dit wordt onderstreept door de volgende percentages die de kwetsbaarheden in de bevolking illustreren [28](#page=28): * 15% lage geletterdheid [28](#page=28). * 33% lage health literacy [28](#page=28). * 19% tot 68% digitale kwetsbaarheid [28](#page=28). Deze cijfers wijzen op aanzienlijke groepen die mogelijk worden uitgesloten of benadeeld door de snelle digitalisering van zorgverlening en -informatie. > **Tip:** Begrijpen hoe sociaaleconomische factoren de toegang tot en de benutting van gezondheidszorg beïnvloeden, is cruciaal voor het aanpakken van ongelijkheid. Let op de specifieke context van België. > > **Tip:** De concepten "unmet medical needs" en "catastrofale uitgaven" zijn kernbegrippen. Zorg dat je de definitie en de specifieke cijfers voor België kent. > > **Tip:** Houd rekening met de uitdagingen die digitale transformatie met zich meebrengt voor kwetsbare groepen bij het bestuderen van gezondheidszorgongelijkheid. --- # Integrale aanpak van ongelijkheid in de gezondheidszorg Een geïntegreerde aanpak op vier niveaus (systeem, organisatie, interpersoonlijk en structureel) is essentieel om discriminatie en uitsluiting in de gezondheidszorg te bestrijden [10](#page=10) [11](#page=11) [14](#page=14) [37](#page=37) [42](#page=42). ### 2.1 Systeem niveau Het systeem niveau richt zich op de algemene structuur en werking van de gezondheidszorg binnen een samenleving. Dit omvat beleid, wetgeving en de algehele organisatie van de zorg die invloed heeft op de toegang en billijkheid [11](#page=11) [12](#page=12). ### 2.2 Organisatie niveau Dit niveau situeru t zich binnen individuele zorgorganisaties en instellingen, zoals ziekenhuizen en praktijken. Het betreft het management, de organisatiecultuur en de operationele procedures. Een cruciaal aspect is de afstemming tussen de behoeften en 'lived experiences' van patiënten en de manier waarop zorg is georganiseerd [15](#page=15). ### 2.3 Interpersoonlijk niveau Het interpersoonlijke niveau focust op de directe interacties tussen zorgverleners en patiënten, en de percepties die hierbij een rol spelen. Voorbeelden van problemen op dit niveau zijn [37](#page=37): * **Perceptie van hogere pijntolerantie bij zwarte mensen:** Dit is geworteld in de koloniale geschiedenis en werd gebruikt om slavernij te rechtvaardigen, door te suggereren dat zwarte Afrikanen minder pijn voelen [38](#page=38). * **Perceptie dat mensen uit Noord-Afrika en mediterrane landen hun pijnklachten overdrijven (Mediterrane syndroom):** Dit kan leiden tot patiënten die het gevoel hebben dat hun artsen hun pijn niet willen geloven of erkennen, wat een verhoogd risico op patiëntveiligheidsincidenten met zich meebrengt [38](#page=38). Om etnische gezondheidsverschillen aan te pakken, is inzet op cultureel sensitieve zorg van belang. Dit omvat het verlenen van gelijkwaardige, kwalitatieve zorg aan alle patiënten, ongeacht hun etniciteit, cultuur of taalvaardigheid [39](#page=39) [40](#page=40) [41](#page=41). **Kenmerken van persoonsgerichte zorg, cultureel competente zorg en cultureel sensitieve zorg:** * **Persoonsgerichte zorg:** Elke patiënt wordt beschouwd als een uniek individu met eigen noden en prioriteiten, en wordt actief betrokken in het zorgproces [39](#page=39). * **Cultureel competente zorg:** Omvat kennis, vaardigheden en attitudes die gericht zijn op het verlenen van gelijkwaardige, kwalitatieve zorg aan alle patiënten [39](#page=39). * **Cultureel sensitieve zorg:** Vereist kritische reflectie en zelfbewustzijn van de zorgverlener [39](#page=39). > **Tip:** Cultureel sensitieve zorg kan leiden tot meer vertrouwen in huisartsen, hogere tevredenheid over zorg en zorgkwaliteit, meer engagement in het delen van informatie, effectievere communicatie, hogere therapietrouw, en algemeen betere gezondheidsuitkomsten voor etnisch diverse patiënten. Voor artsen kan dit resulteren in verhoogde efficiëntie en tevredenheid, met minder stress en frustraties [40](#page=40). ### 2.4 Structureel niveau Op het structurele niveau wordt erkend dat gezondheidszorgorganisaties deel uitmaken van een bredere maatschappij met een inherente sociale hiërarchie. Structurele ongelijkheden ontstaan wanneer verschillen in toegang, beschikbaarheid, kwaliteit of zelfbeschikking worden versterkt door structurele mechanismen. Deze factoren hebben betrekking op de sociale, economische en politieke omgevingen waarin zorgsystemen opereren en zijn geworteld in fundamentele maatschappelijke ongelijkheid [43](#page=43). **Structurele belemmeringen en oplossingen kunnen omvatten:** * **Multidisciplinaire, interprofessionele teams:** Inclusief 'Community healthcare workers' [40](#page=40) [41](#page=41). * **Financieringsmodellen:** Een transitie van betaling per prestatie naar forfaitaire financiering (New deal) wordt gesuggereerd [40](#page=40) [41](#page=41). * **Opleiding van hulpverleners:** Focus op kennis, attitude en skills met betrekking tot stereotypen, vooroordelen, reflexiviteit en het gebruik van tolken [40](#page=40) [41](#page=41). --- # Gezondheidsvaardigheden en digitale inclusie This section analyzes the role of health and digital literacy in widening or narrowing the healthcare gap, with a specific focus on literacy and digital vulnerability. ### 3.1 Het concept van gezondheidsvaardigheden Gezondheidsvaardigheden omvatten de vaardigheden die individuen nodig hebben om gezondheidsinformatie te vinden, te begrijpen en toe te passen, en om beslissingen te nemen over hun gezondheid die passen bij hun individuele situatie. Deze vaardigheden zijn cruciaal voor het navigeren door het zorgsysteem en het maken van gezonde keuzes [18](#page=18) [20](#page=20). #### 3.1.1 Niveaus van gezondheidsvaardigheden Er worden drie niveaus van gezondheidsvaardigheden onderscheiden [18](#page=18): * **Het functionele niveau:** Dit niveau betreft de basisvaardigheden op het gebied van lezen, schrijven en rekenen [18](#page=18). * **Het interactieve of communicatieve niveau:** Dit omvat het vermogen om informatie te verkrijgen en deze toe te passen in de eigen specifieke situatie. Dit vereist onder andere digitale vaardigheden, begrijpend lezen, het durven stellen van vragen aan zorgverleners, en het mobiliseren van sociale steun van vrienden en familie [18](#page=18). * **Het kritische niveau:** Dit is het vermogen om gezondheidsinformatie juist te interpreteren, vooruit te denken over langetermijngevolgen van gezondheidsgerelateerd gedrag, prioriteiten te stellen, en samen met de zorgverlener beslissingen te nemen [18](#page=18). #### 3.1.2 Prevalentie en demografische kenmerken In België heeft 33% van de bevolking van 15 jaar en ouder een laag niveau van gezondheidsvaardigheden. Lagere niveaus van gezondheidsvaardigheden komen vaker voor bij vrouwen (35%) dan bij mannen (32%). Ook is de prevalentie hoger in Brussel (38%) en Wallonië (36%) vergeleken met Vlaanderen (29%) [18](#page=18) [19](#page=19). #### 3.1.3 Gevolgen van lage gezondheidsvaardigheden Lage gezondheidsvaardigheden zijn geassocieerd met een minder gezonde leefstijl, mede doordat leefstijladviezen mogelijk niet goed begrepen worden of moeilijk in de praktijk te brengen zijn. Onderzoek toont aan dat personen met lage gezondheidsvaardigheden vaker roken en vaker lijden aan diabetes [20](#page=20). Daarnaast ervaren mensen met lage gezondheidsvaardigheden minder goede toegang tot het zorgsysteem. Voorbeelden hiervan zijn latere zwangerschapscontroles, latere detectie van kanker, en minder adequate behandeling voor diabetes. Dit alles heeft een negatieve impact op de gezondheidsstatus, resulterend in een hogere prevalentie van chronische aandoeningen zoals COPD, diabetes en depressie [20](#page=20). > **Tip:** Het is cruciaal om personen met lage gezondheidsvaardigheden te identificeren en de communicatie hierop aan te passen, naast het streven naar een algemene verbetering van de gezondheidsvaardigheden in de bevolking [20](#page=20). ### 3.2 Digitale vaardigheden en digitale inclusie Digitale vaardigheden zijn essentieel voor het vergaren van informatie en het begrijpen van gegevens. Europa streeft ernaar dat tegen 2030 80% van de volwassenen over digitale basisvaardigheden beschikt, als onderdeel van de "Digitale Decade" [21](#page=21). #### 3.2.1 Componenten van digitale vaardigheden De belangrijkste componenten van digitale vaardigheden zijn [21](#page=21): 1. Communicatie en samenwerking 2. Creatie van digitale inhoud 3. Probleemoplossende vaardigheden 4. Online veiligheid #### 3.2.2 Prevalentie van zwakke digitale vaardigheden In België beschikt 35% van de personen tussen 16 en 74 jaar over zwakke algemene digitale vaardigheden. Dit percentage kan aanzienlijk hoger zijn bij specifieke kwetsbare groepen [22](#page=22). #### 3.2.3 Determinanten van digitale kwetsbaarheid Leeftijd, inkomen en opleidingsniveau zijn de belangrijkste factoren die bijdragen aan digitale kwetsbaarheid. Dit suggereert dat ouderen, mensen met een lager inkomen en lager opleidingsniveau een groter risico lopen om digitaal achterop te geraken [23](#page=23). #### 3.2.4 Digitale vaardigheden bij gezondheidsproblemen Een significant deel van de personen met ernstige gezondheidsproblemen ervaart beperkingen in hun digitale vaardigheden. Zo heeft 6 op de 10 personen met een ernstig gezondheidsprobleem beperkte digitale vaardigheden [24](#page=24). #### 3.2.5 De mythe van "digital natives" Ondanks de brede beschikbaarheid van technologie, wordt de mythe van de "digital natives" ontkracht; niet alle jongeren beschikken van nature over geavanceerde digitale vaardigheden [25](#page=25). #### 3.2.6 Uitdagingen bij het gebruik van e-health Hoewel het gebruik van e-health toeneemt, vraagt 1 op de 3 gebruikers hulp bij het gebruik van e-diensten. De mate van toename in het gebruik van e-health is sterk afhankelijk van het inkomensniveau en het opleidingsniveau [26](#page=26). #### 3.2.7 Specifieke moeitepunten voor digitaal kwetsbaren Personen met beperkte digitale vaardigheden ondervinden diverse problemen, waaronder [27](#page=27): * Het bezoeken en begrijpen van zorgwebsites [27](#page=27). * Het begrijpen van uitnodigingsmails [27](#page=27). * Het bestellen van geneesmiddelen [27](#page=27). * Het scannen van QR-codes [27](#page=27). * Het gebruik van de e-ID [27](#page=27). * Het inloggen in e-health toepassingen [27](#page=27). * Het voeren van beeldbellen of teleconsultaties [27](#page=27). ### 3.3 De digitale kloof in de gezondheidszorg Digitale ontwikkelingen dreigen de bestaande kloof in de gezondheidszorg te vergroten. De interactie tussen lage geletterdheid (15%), lage gezondheidsvaardigheden (33%) en digitale kwetsbaarheid (19-68%) toont aan dat deze factoren elkaar kunnen versterken en leiden tot ongelijke toegang en uitkomsten in de gezondheidszorg [28](#page=28). > **Example:** Apparaten die afhankelijk zijn van lichtsensoren, zoals pulsoximeters en voorhoofdthermometers, kunnen bias vertonen bij het meten van koorts bij personen met een donkere huidskleur, wat kan leiden tot gemiste diagnoses. Dit illustreert hoe technologische toepassingen, zonder rekening te houden met diversiteit en mogelijke digitale of functionele beperkingen, bestaande ongelijkheden kunnen versterken [13](#page=13). --- # Proportioneel universalisme in de gezondheidszorg Dit onderwerp onderzoekt het principe van proportioneel universalisme als een strategie om gezondheidszorg, met name kankerscreening, rechtvaardiger te maken door rekening te houden met sociale verschillen [30](#page=30) [31](#page=31). ### 4.1 Probleemstelling van universele benaderingen Een strikt universele benadering, waarbij iedereen exact hetzelfde aanbod krijgt, is niet toereikend om te voldoen aan de uiteenlopende behoeften en omstandigheden van individuen. Dergelijke universele interventies zijn vaak ontworpen vanuit het referentiekader van de ontwikkelaar en hebben daardoor het meeste effect bij personen die niet maatschappelijk kwetsbaar zijn. Dit leidt ertoe dat ogenschijnlijk universele interventies in de praktijk vaak categorisch werken, voornamelijk de middenklasse en andere sociale groepen die overeenkomen met maatschappelijke normen bereiken. Voorbeelden van dergelijke 'normen' kunnen een Belgische nationaliteit of heteroseksuele oriëntatie zijn [30](#page=30). ### 4.2 Het principe van proportioneel universalisme Het equity-principe stelt dat variatie in ondersteuning noodzakelijk is om gelijke uitkomsten voor verschillende individuen te bewerkstelligen. Proportioneel universalisme (PU) is een aanpak die voortkomt uit dit rechtvaardigheidsprincipe. Het kernidee is dat een interventie gericht is op de gehele doelgroep, maar dat het aanbod varieert op basis van de individuele ondersteuningsnoden. Dit kan zich uiten in aangepaste inspanningen, het benutten van verschillende kanalen, of specifieke toeleiding tot het aanbod. Het doel hiervan is het terugdringen van Mattheüseffecten, waarbij de rijken rijker worden en de armen armer [31](#page=31). Bij proportioneel universalisme zijn twee kernaspecten essentieel: * Het is een aanpak die gericht is op **iedereen**, niet uitsluitend op de meest kwetsbaren, en vertrekt vanuit wat mensen met elkaar verbindt. Dit sluit aan bij kruispuntdenken [32](#page=32). * Het is een aanpak die **variërend** te werk gaat om de diversiteit en ongelijkheid tussen mensen te adresseren [32](#page=32). ### 4.3 Toepassing: kankerscreening met oog voor sociale verschillen Proportioneel universalisme biedt een raamwerk om de deelname aan kankerscreeningsprogramma's, zoals het bevolkingsonderzoek naar baarmoederhalskanker, te verbeteren en sociale ongelijkheden hierin te verminderen [33](#page=33). #### 4.3.1 Sociale determinanten van gezondheid en screeningdeelname Verschillende sociaal-demografische factoren beïnvloeden de deelname aan screeningsprogramma's. Met name personen met een migratieachtergrond en een lage sociaaleconomische positie (SEP) vertonen significant lagere screeningspercentages [34](#page=34). > **Tip:** Het identificeren van specifieke groepen die ondergescreend worden, zoals vrouwen met een migratieachtergrond of een lage SEP, is cruciaal voor het effectief toepassen van proportioneel universalisme [34](#page=34). #### 4.3.2 Strategieën binnen proportioneel universalisme voor kankerscreening Vertrekkend vanuit een perspectief van proportioneel universalisme, worden strategieën ontwikkeld om de kloof in screeningdeelname te dichten [35](#page=35). > **Voorbeeld:** Het aanbieden van een zelf-sampling kit door de huisarts is een initiatief dat kan bijdragen aan het bereiken van vrouwen die ondergescreend worden in het routinematige baarmoederhalskankerscreeningsprogramma [30](#page=30) [35](#page=35). Een belangrijke aanpak binnen dit principe is het inzetten van community health workers of brugfiguren uit de doelgroep zelf. Deze personen kunnen een cruciale rol spelen door [36](#page=36): * Het opbouwen van **vertrouwen** binnen de gemeenschap [36](#page=36). * Het bevorderen van een **geïnformeerde besluitvorming** bij individuen [36](#page=36). * Het verbeteren van de **toegang tot zorg** [36](#page=36). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Sociale ongelijkheid in gezondheid | Ongelijkheden in gezondheid die het gevolg zijn van sociaal economische en maatschappelijke omstandigheden, en die vermijdbaar en onrechtvaardig zijn. | | Onvervulde medische behoeften (unmet medical needs) | Situaties waarin personen medische zorg nodig hebben maar deze niet ontvangen, vaak als gevolg van financiële, geografische of andere toegangsbarrières. | | Katastrofale uitgaven voor gezondheid | Uitgaven voor gezondheidszorg die zo hoog zijn dat ze een aanzienlijk deel van het huishoudinkomen opslokken, wat kan leiden tot financiële instabiliteit. | | Equity | Het principe van rechtvaardigheid dat stelt dat iedereen de zorg moet krijgen die nodig is om de best mogelijke gezondheid te bereiken, rekening houdend met individuele omstandigheden. | | Gezondheidsvaardigheden (Health Literacy) | De vaardigheden die nodig zijn om gezondheidsinformatie te vinden, te begrijpen, toe te passen en te gebruiken voor het nemen van beslissingen over de eigen gezondheid. | | Functioneel niveau van gezondheidsvaardigheden | Het basisniveau van gezondheidsvaardigheden dat betrekking heeft op lees-, schrijf- en rekenvaardigheden in relatie tot gezondheidsinformatie. | | Interactief niveau van gezondheidsvaardigheden | Het vermogen om gezondheidsinformatie te verkrijgen, te begrijpen en toe te passen in de eigen situatie, inclusief digitale vaardigheden en het durven stellen van vragen. | | Kritisch niveau van gezondheidsvaardigheden | Het hoogste niveau van gezondheidsvaardigheden, waarbij men complexe gezondheidsinformatie kan interpreteren, vooruitdenken over consequenties en samen beslissingen nemen met zorgverleners. | | Digitale vaardigheden | De bekwaamheid om digitale technologieën te gebruiken voor informatievergaring, communicatie, het creëren van inhoud, probleemoplossing en online veiligheid. | | Digitale kwetsbaarheid | De mate waarin personen moeite hebben met het gebruik van digitale technologieën, wat hen kwetsbaar maakt voor uitsluiting in een steeds digitalere samenleving. | | Proportioneel universalisme | Een aanpak waarbij een interventie gericht is op de gehele doelgroep, maar de ondersteuning en middelen proportioneel variëren om aan te sluiten bij de uiteenlopende behoeften en kwetsbaarheden van individuen. | | Etnische bias in gezondheidszorgonderzoek | Systematische vertekeningen in onderzoeksdesign, dataverzameling of analyse die leiden tot resultaten die de gezondheid van specifieke etnische groepen onjuist weerspiegelen. | | Etnische discriminatie in zorgverlening | Ongelijke of oneerlijke behandeling van patiënten op basis van hun etniciteit, wat kan leiden tot verschillen in de kwaliteit en toegankelijkheid van zorg. | | Cultureel competente zorg | Het verlenen van zorg die rekening houdt met de culturele achtergrond, overtuigingen en waarden van de patiënt, om zo effectieve en respectvolle zorg te garanderen. | | Cultureel sensitieve zorg | Een benadering van zorgverlening die zich richt op het herkennen en begrijpen van culturele verschillen en de impact daarvan op de gezondheid en het zorgtraject van de patiënt, inclusief kritische reflectie op eigen vooroordelen. | | Community health workers | Zorgprofessionals die deel uitmaken van de lokale gemeenschap en fungeren als brug tussen de gemeenschap en het formele gezondheidszorgsysteem, vaak met als doel het vertrouwen te vergroten en toegang tot zorg te verbeteren. |