Kition.docx

# Geschiedenis en ontwikkeling van Kition Dit onderwerp beschrijft de historische periode van Kition, van de stichting in de late bronstijd tot de Romeinse periode, inclusief de verschillende heerschappijen en de ontwikkeling tot een belangrijke havenstad. ## 1. Situering en strategisch belang Kition bevindt zich op Cyprus, nabij het huidige Larnaca aan de zuidoostkust van het eiland. De stad omvat verschillende nabijgelegen sites, waaronder Chrysopolitissa, Kathari, Bamboula/Pampoula, Mantovani en Pervolia. De strategische ligging van Kition faciliteerde contacten met diverse culturen zoals de Grieken, Romeinen, Egyptenaren en Mesopotamiërs. Cyprus, en specifiek Kition, stond bekend om zijn rijke kopervoorraden, wat bijdroeg aan een bloeiende handel en economie. De eerste bewoning van Kition dateert uit de 13e eeuw v.Chr., met artefacten en bouwwerken die invloeden van verschillende gevestigde culturen tonen. ## 2. Tijdlijn en historische perioden ### 2.1 Late Bronstijd (13e - 12e eeuw v.Chr.) De stad werd gesticht door Myceense Grieken, aangetrokken door de koperreserves. Er was een stedelijk centrum met gebouwen van leemtichels. Hoewel de stad in de 12e eeuw v.Chr. verwoest werd, volgde een snelle wederopbouw. Handel begon zich te ontwikkelen, met de eerste Fenicische handelaren die de stad bezochten. Kition verwierf door de kopervoorraden een industriële functie. ### 2.2 Vroege IJzertijd (ca. 1000 v.Chr. en later) Gedurende deze periode vestigden de Feniciërs uit Tyrus zich permanent in Kition, wat leidde tot een bloeiperiode. Hoewel delen van de stad rond 1000 v.Chr. verlaten werden, bleven andere delen bewoond. Het religieuze leven werd sterk beïnvloed door Fenicische geloven en goden. Kition ontwikkelde zich tot een belangrijke havenstad. ### 2.3 Perzische en Egyptische heerschappij (6e eeuw v.Chr.) In de eerste helft van de 6e eeuw v.Chr. viel de stad onder Egyptische heerschappij, gevolgd door Perzische heerschappij in de tweede helft. De bevolking bleef overwegend Fenicisch, met name handelaren en ambachtslieden. Economische activiteiten concentreerden zich op scheepsbouw en internationale handel, naast metaalbewerking dankzij de aanwezige koperreserves. ### 2.4 Hellenistische periode (vanaf 4e eeuw v.Chr.) De verovering van Cyprus door Ptolemaeus I in de 4e eeuw v.Chr. markeerde het einde van de Fenicische dynastie en politieke/religieuze onafhankelijkheid. Hoewel de Fenicische bevolking bleef, nam de Griekse invloed toe met de vestiging van meer Grieken. De handelscontacten bleven bestaan en actief. ### 2.5 Romeinse periode (vanaf 1e eeuw v.Chr.) In de 1e eeuw v.Chr. werd Kition geïntegreerd in het Romeinse provinciale systeem. De stad floreerde economisch onder Romeinse leiding, en Romeinse handelaren vestigden zich er. Hoewel aardbevingen in de 1e en 4e eeuw n.Chr. voorkwamen, veroorzaakten deze geen definitieve ondergang. Er zijn weinig archeologische bewijzen uit de periode na de Romeinse tijd, en de redenen voor de uiteindelijke teloorgang van de stad zijn onduidelijk. Het wordt aangenomen dat de stad geleidelijk leegliep en de economische focus verschoof van internationaal naar lokaal. Tegenwoordig ligt Kition onder het hedendaagse Larnaca. ## 3. Opgravingen ### 3.1 Vroege expedities en systematische opgravingen Voorafgaand aan systematische archeologische inspanningen waren er schattenjagers en amateurs. Een niet-systematische maar professionele expeditie werd geleid door John Linton Myers in 1894-1895. De eerste systematische opgraving vond plaats in 1929 door de Swedish Cyprus Archaeological Expedition onder leiding van Einar Gjerstad, met focus op Pampoula. Gjerstad benadrukte het belang van stratigrafie voor datering, een principe dat nog steeds centraal staat in de archeologie. ### 3.2 Opgravingen door het Department of Antiquities van Cyprus Vanaf 1959 voerde het Department of Antiquities van Cyprus, onder leiding van Vassos Karageorghis, 22 jaar lang opgravingen uit (tot 1981), met nadruk op het heilige complex van Kathari. Latere reddingsopgravingen vonden plaats in 2016 en 2018. ### 3.3 Franse expeditie Sinds 1974 is de Franse expeditie van de Universiteit van Lyon actief, eerst onder Marguerite Yon (tot 2007) en daarna onder Sabine Fourrier (vanaf 2008). Hun onderzoek richt zich op Pampoula en de oude haven van Kition. ## 4. Belangrijke sites binnen Kition ### 4.1 Bamboula (Pampoula) Bamboula of Pampoula werd voor het eerst opgegraven in 1976. Aanvankelijk werd het heiligdom onderzocht, waarna de focus verschoof naar het noorden waar scheepsloodsen (neosoikoi) werden gevonden. Deze loodsen, vermoedelijk 40 meter lang, waren waarschijnlijk bedoeld voor Trimenen (snelle oorlogsschepen) en wijzen op een militaire havenfunctie tot de 4e eeuw v.Chr. De site is goed bewaard gebleven, wat een reconstructie van de oude kustlijn mogelijk maakte. Er is een tweede, nog niet opgegraven, commerciële haven in Bamboula. ### 4.2 Kathari Kathari, gelegen circa 500 meter ten noorden van Pampoula, bevat de vroegste vondsten uit vloer IV (1300-1190 v.Chr.). Hier bevindt zich het grootste zichtbare deel van de verdedigingsmuur, oorspronkelijk uit 1300 v.Chr. en heropgebouwd na verval in 1200 v.Chr. Kathari staat voornamelijk bekend als een heiligdomsgebied met meerdere lagen door langdurig gebruik. #### 4.2.1 Tempel 1 Tempel 1 is het grootste heiligdom, toegankelijk via drie ingangen: zuidelijk (via doorgang A), westelijk (via monumentale temenos B) en noordelijk (kleine ingang verbonden met werkplaatsen). De zuidelijke ingang met vijf traptreden duidt op een verhoogde ligging. #### 4.2.2 Tempel van Astarte Op de fundamenten van de vroegere Tempel 1 werd in de 9e eeuw v.Chr., na de Fenicische vestiging, de tempel van Astarte gebouwd. Astarte was een belangrijke godin voor Feniciërs en Cyprioten, geassocieerd met vruchtbaarheid, leven en maritieme handel. #### 4.2.3 Temenoi In Kathari bevonden zich twee temenoi (afgebakende heilige gebieden): temenos A en temenos B. Temenos B diende als monumentale ingang voor Tempel 1 en was opgebouwd uit witte ashlar-blokken, met vondsten van heilige hoorns. Temenos A was bescheidener, maar vondsten van een oven, koperslakken, altaren en bewerkte blokken suggereren mogelijke verbindingen met koperwerkplaatsen of rituele offers. #### 4.2.4 Tempel 2 Tempel 2, gelegen ten zuiden van temenos B en oosten van Tempel 1, had ashlar-blokken aan de binnenzijde en was minder monumentaal aan de buitenkant. Toegang was niet direct vanaf de straat, maar via een vestibule (kamer 24B) en een verbinding met temenos B (kamer 24A). #### 4.2.5 Tempels 4 en 5 Deze 'twin temples' in het oosten van Kathari worden toegeschreven aan respectievelijk een vrouwelijke en mannelijke godheid, gebaseerd op gevonden attributen, hoewel consensus hierover nog ontbreekt. Tempel 4 was monumentaal met ashlar-blokken aan de buitenkant en had een waterput bij de ingang voor rituele reiniging. Tempel 5 was minder monumentaal en zeer toegankelijk, vergelijkbaar met temenos A. #### 4.2.6 Werkplaatsen De werkplaatsen in het noorden en westen van Tempel 1 dienden respectievelijk als koperwerkplaats en voor textielnijverheid (vervaardigen van zeilen). De beperkte toegankelijkheid, met name van de noordelijke werkplaatsen, suggereert de bescherming van waardevolle materialen zoals koper. Grote doorgangen konden dienen voor ventilatie of transport van zware objecten. ### 4.3 Chrysopolitissa Chrysopolitissa, ook wel Area I-III genoemd, betekent 'Gouden stad' vanwege de rijke graven, zoals tombe 9 met de resten van 48 individuen. Dit gebied bevatte voornamelijk woonwijken. De Panagia Chrysopolitissa kerk bevindt zich hier nog steeds. ## 5. Bekende vondsten ### 5.1 Faience rhyton Dit artefact, gevonden in Chrysopolitissa, dateert uit de 13e eeuw v.Chr. en is 26,8 cm hoog. Het toont drie registers met dieren, jagers en abstracte ontwerpen. Delen van het oor en de tuit ontbreken. Het bevindt zich momenteel in het Cyprus National Museum in Nicosia. ### 5.2 Laat-Romeinse waterput Een bijzondere vondst in Bamboula, daterend uit de 4e eeuw n.Chr. De waterput was uitgerust met een wiel en hefsysteem, bekend als Alakati. Gelijkaardige putten werden ook elders aangetroffen. De exacte functie wordt nog bediscussieerd. ### 5.3 De stele van Sargon II van Assyrië Ontdekt in 1844 in de oude haven van Kition, dateert deze Neo-Assyrische stele waarschijnlijk uit 707 v.Chr. De stele toont koning Sargon II en is vervaardigd uit basaltsteen, wat suggereert dat Assyrische beeldhouwers lokaal werkten. De stele beschadigde bij transport naar Berlijn en bevindt zich nu in het museum van Berlijn, met een replica in het museum van Larnaca. ## 6. Metaalbewerking in Kition en Cyprus ### 6.1 Koperbewerking in Kition Metaalbewerking, met name koperbewerking, was cruciaal voor de economie van Kition en Cyprus. De werkplaatsen in Kathari tonen sporen van metaalbewerking tot vloer II (ca. 1100-1000 v.Chr.), waarschijnlijk gestopt na beschadiging door een aardbeving. Het raffinage en gieten van koper vond hier plaats. Het gebruik van botten als brandstof, met daaruit voortkomend beenas voor de productie van kupels en smeltkroezen, is een opmerkelijke ontdekking. Koper werd waarschijnlijk ook gerecycleerd, gezien het gebrek aan koper in depots en de grote hoeveelheid metaalafval. ### 6.2 Metaalbewerking in Cyprus in bredere context Koperbewerking was een essentieel fenomeen op Cyprus. Vanaf de 14e eeuw v.Chr. was er een aanzienlijke export van koper. De grote vraag naar koper in de 12e eeuw v.Chr. leidde waarschijnlijk tot recycling van eerder geproduceerd koper, mogelijk door het plunderen van graven en tombes. Koper vertegenwoordigde aanzienlijke macht, zowel politiek als religieus, en religieuze autoriteiten probeerden de productie en distributie ervan te controleren. --- # Archeologische opgravingen en sites Dit onderwerp verkent de diverse opgravingsperiodes en de belangrijkste archeologische sites van Kition, zoals Pampoula, Kathari en Chrysopolitissa, met gedetailleerde informatie over hun vondsten en structuren. ### 2.1 Opgravingsperiodes Door de jaren heen hebben er verschillende opgravingsperiodes plaatsgevonden in Kition, beginnend met informele schattenjachten en amateuristische pogingen, tot systematische expedities. #### 2.1.1 Eerste expedities * **Engelse expeditie (1894-1895):** Onder leiding van John Linton Myers. Deze expeditie was nog niet volledig systematisch van aard. #### 2.1.2 Systematische opgravingen * **Swedish Cyprus Archaeological Expedition (vanaf 1929):** Onder leiding van Einar Gjerstad. Deze expeditie wordt beschouwd als de eerste systematische opgraving en richtte zich voornamelijk op Pampoula. Gjerstad legde de nadruk op het belang van stratigrafie voor datering. * **Department of Antiquities van Cyprus (vanaf 1959):** Onder leiding van Vassos Karageorghis. Deze opgravingen duurden 22 jaar (tot 1981) en concentreerden zich op Kathari, het heilige complex. Reddingsopgravingen vonden later plaats, onder andere in 2016 en 2018. * **Franse expeditie van de Universiteit van Lyon (vanaf 1974 tot heden):** Eerst onder leiding van Marguerite Yon (tot 2007) en daarna Sabine Fourrier (vanaf 2008). De focus ligt opnieuw op Pampoula, en daarnaast wordt de oude haven van Kition onderzocht. ### 2.2 Belangrijkste archeologische sites Kition is verdeeld in verschillende gebieden, waarvan Pampoula, Kathari en Chrysopolitissa de meest significante zijn. #### 2.2.1 Pampoula (Bamboula) Pampoula, ook bekend als Bamboula, is een site die een militaire haven van Kition vertegenwoordigt. * **Opgravingen:** Eerst werd het heiligdom onderzocht, waarna men zich richtte op het noorden waar scheepswerven (neosoikoi) werden gevonden. * **Scheepswerven:** Deze waren waarschijnlijk bedoeld voor Trimenen, snelle oorlogsschepen. De loodsen waren vermoedelijk 40 meter lang en werden gebruikt om schepen op te bergen en te laten drogen. Deze faciliteiten waren in gebruik tot de 4e eeuw v.Chr. De site is uitzonderlijk goed bewaard gebleven, wat een gedetailleerd beeld geeft van de oorspronkelijke opzet en de kustlijn van Kition. * **Commerciële haven:** Er wordt aangenomen dat er een tweede, commerciële haven in Bamboula was, maar deze is nog niet opgegraven. #### 2.2.2 Kathari (Area II) Kathari, gelegen ongeveer 500 meter ten noorden van Pampoula, is voornamelijk bekend als een heiligdomgebied met gebouwen die een rituele functie hadden. De site kent meerdere lagen door langdurig gebruik. * **Vroegste vondsten:** Dateren van vloer IV (1300-1190 v.Chr.). * **Verdedigingsmuur:** Het grootste zichtbare deel van de verdedigingsmuur van het oude Kition bevindt zich hier. De muur werd voor het eerst rechtgetrokken in 1300 v.Chr., raakte in verval in 1200 v.Chr. en werd heropgebouwd tot een cyclopische muur met ashlar-blokken. * **Vloer IIIA (ca. 1190-1100 v.Chr.):** Dit plan vormt de basis voor de bespreking van de religieuze structuren. ##### 2.2.2.1 Tempel 1 Dit is het grootste heiligdom in Kathari, met drie ingangen: zuidelijk (via doorgang A, met vijf traptreden wat duidt op een verhoogde ligging), westelijk (monumentaal, via temenos B) en noordelijk (klein, direct verbonden met werkplaatsen, waarschijnlijk voor tempelpersoneel). ##### 2.2.2.2 Tempel van Astarte (vloer 3, ca. 850-707 v.Chr.) Rond 1000 v.Chr. werden de heiligdommen van Kathari verlaten. Met de komst van de Feniciërs in de 9e eeuw v.Chr. werd op de fundamenten van de vroegere Tempel 1 de tempel van Astarte gebouwd. Astarte was een belangrijke godin die geassocieerd werd met vruchtbaarheid, leven en maritieme handel, en werd gelijkgesteld aan Aphrodite. ##### 2.2.2.3 Temenos (vloer IIIA) Een temenos is een afgebakend heilig gebied. In Kathari waren er twee: * **Temenos B:** Diende als monumentale ingang van Tempel 1 en was opgebouwd uit witte ashlar-blokken. Twee heilige hoorns werden hier gevonden, typisch voor rituele plaatsen. * **Temenos A:** Was bescheidener. Vondsten van een oven en koperslakken doen vermoeden dat dit een verlenging van de koperwerkplaatsen was, hoewel de aanwezigheid van twee altaren en bewerkte blokken wijst op een mogelijke rituele functie, zoals dierenoffers. ##### 2.2.2.4 Tempel 2 Gelegen ten zuiden van temenos B en ten oosten van Tempel 1. De buitenkant had geen ashlar-blokken, de binnenkant wel. De beperkte monumentaliteit aan de buitenkant kan bedoeld zijn om de nabijgelegen gebouwen te benadrukken. De tempel was minder toegankelijk voor het publiek en bereikbaar via een vestibule. ##### 2.2.2.5 Tempel 4 en 5 Deze 'twin temples' bevinden zich in het oosten van Kathari. Tempel 4 was mogelijk gewijd aan een vrouwelijke godheid en Tempel 5 aan een mannelijke, gebaseerd op gevonden attributen (stier-attributen in Tempel 5, vrouwelijke in Tempel 5 en mannelijke in Tempel 4). Tempel 4 was monumentaal met ashlar-blokken en had een waterput bij de ingang voor rituele reiniging. Tempel 5 was minder monumentaal maar zeer toegankelijk, vergelijkbaar met temenos A. ##### 2.2.2.6 Werkplaatsen (Noordelijk en Westelijk) * **Westelijke werkplaatsen:** Waarschijnlijk bestemd voor de textielnijverheid, specifiek voor het vervaardigen van zeilen. * **Noordelijke werkplaatsen:** Functioneerden als koperwerkplaats, met beperkte publieke toegang mogelijk vanwege de waarde van koper. Grote doorgangen dienden waarschijnlijk voor ventilatie en het transport van materialen. #### 2.2.3 Chrysopolitissa (Area I-III) Chrysopolitissa, wat 'Gouden stad' betekent, is vernoemd naar de vele rijke graven en tombes die hier zijn gevonden. * **Woonwijken:** De site bestond voornamelijk uit woonwijken. * **Panagia Chrysopolitissa kerk:** Een kerk die nog steeds bezocht kan worden, staat op deze locatie. * **Tombe 9:** Een opmerkelijke vondst met de resten van 48 begraven individuen. ### 2.3 Metaalbewerking in Kition en Cyprus Metaalbewerking, met name koperbewerking, was een cruciaal onderdeel van de economie in Kition en Cyprus, dankzij de overvloedige koperreserves. * **Kition:** Het laatste bewijs van metaalbewerking in de workshops van Kathari dateert van vloer II (ca. 1100-1000 v.Chr.), mogelijk na schade door een aardbeving. Smelten vond waarschijnlijk niet plaats in de noordelijke workshops; het koper werd hier geraffineerd en/of gegoten. * **Beenas als brandstof:** De vondst van beenas suggereert dat botten als brandstof werden gebruikt ter vervanging van houtskool, wat zowel een oplossing bood voor een overschot aan botten (van dierenoffers) als een tekort aan hout. Het beenas werd gebruikt voor de productie van kupels, smeltkroezen en mallen. * **Recycling van koper:** Er wordt aangenomen dat koper in Kathari, net als elders op Cyprus, werd gerecycled, gezien het gebrek aan koper in depots en de grote hoeveelheid metaalafval. * **Cyprus:** Vanaf de 14e eeuw v.Chr. was er een aanzienlijke export van koper. De oververtegenwoordiging van koper uit de 12e eeuw v.Chr. wijst op een verhoogde vraag en recycling van eerder geproduceerd koper. Koper was zeer waardevol en stond gelijk aan macht, zowel politiek als religieus. Religieuze autoriteiten probeerden via rituelen de productie en verspreiding van koper te controleren. ### 2.4 Bekende vondsten #### 2.4.1 Faience rhyton * **Vondstplaats:** Chrysopolitissa, boven de ingang van tombe 4/5. * **Datering:** Waarschijnlijk 13e eeuw v.Chr. * **Beschrijving:** Een relatief kleine vaas (hoogte 26,8 cm, diameter 11,9 cm) met drie registers. Het bovenste register toont dieren en planten, het middelste jagers die op dieren jagen, en het onderste een abstract ontwerp. Het artefact mist het oor en een deel van de tuit. Bevindt zich in het Cyprus National Museum in Nicosia. #### 2.4.2 Laat-romeinse waterput * **Vondstplaats:** Bamboula. * **Datering:** 4e eeuw n.Chr. (Romeinse periode). * **Kenmerken:** Een bijzondere waterput uit de Romeinse tijd, uitgerust met een wiel en een hefsysteem (Alakati). Een vergelijkbare waterput werd later in Nicosia gevonden. De exacte functie ervan is nog onderwerp van discussie. #### 2.4.3 De stele van Sargon II van Assyrië * **Vondstplaats:** Oude haven van Kition. * **Ontdekking:** In 1844 door de Duitse archeoloog Ludwig Ross. * **Datering:** Waarschijnlijk 707 v.Chr., gebaseerd op de spijkerschriftinscriptie die het derde regeringsjaar van koning Sargon van Babylon vermeldt. * **Beschrijving:** Een Neo-Assyrische stele van ongeveer 2,9 meter hoog, gehouwen uit zwarte basaltsteen (gabbro). Het toont koning Sargon II met zijn lange gewaad en hoofddeksel, met 8 goddelijke symbolen langs zijn hoofd. Het suggereert dat Assyrische beeldhouwers naar Cyprus kwamen om de stele uit lokaal gesteente te vervaardigen. De stele werd in secundaire positie teruggevonden, waardoor de oorspronkelijke locatie onzeker is. Een deel van de achterkant werd verwijderd voor transport naar Berlijn, wat de inscriptie aan de zijkanten beschadigde. Een replica is te zien in het museum van Larnaca. > **Tip:** Kition's strategische ligging aan de kust, in combinatie met de rijke kopervoorraden, speelde een sleutelrol in de economische bloei en de ontwikkeling van diverse handelsrelaties met Mediterrane beschavingen. > **Tip:** De aanwezigheid van invloeden van verschillende culturen (Myceense Grieken, Feniciërs, Egyptenaren, Perzen, Grieken, Romeinen) in Kition maakt de stad een uitzonderlijk interessant studieobject voor archeologen die op zoek zijn naar culturele interacties en transformaties. --- # Metaalbewerking en economie in Kition Dit onderwerp verkent de economische rol van koper in Kition en Cyprus, de metaalbewerkingsprocessen in de werkplaatsen en de historische export van koper. ### 3.1 De economische betekenis van koper Cyprus, en specifiek Kition (nabij het huidige Larnaca), stond historisch bekend om zijn rijke kopervoorraden. Deze natuurlijke rijkdom vormde de economische ruggengraat van de stad, wat leidde tot een bloeiende handel en welvaart. Kition's strategische ligging als havenstad faciliteerde de contacten en handel met diverse culturen, waaronder de Grieken, Romeinen, Egyptenaren en Mesopotamiërs. De economische activiteiten waren divers en evolueerden door de eeuwen heen, maar metaalbewerking, met name koperverwerking, bleef een constante factor. ### 3.2 Metaalbewerking in Kition Metaalbewerking, met name de verwerking van koper, was een cruciaal onderdeel van de economie in Kition. De noordelijke werkplaatsen in het Kathari-gebied werden specifiek gebruikt voor koperverwerking. Hoewel er geen directe bewijzen zijn van het smelten van koper ter plaatse (zoals een overvloed aan koperslakken), wordt aangenomen dat het koper hier werd geraffineerd en/of in vorm gegoten. Opmerkelijk is de vondst van beenas in de werkplaatsen. Dit suggereert dat botten en botfragmenten mogelijk werden gebruikt als brandstof ter vervanging van houtskool. Dit kon twee problemen tegelijk oplossen: een potentieel overschot aan botten van dierenoffers en een tekort aan hout. Het verbrande beenas kon vervolgens worden gebruikt voor toepassingen zoals de productie van kupels (voor het scheiden van edelmetalen), smeltkroezen en mallen. Hoewel er geen mallen in Kathari zijn teruggevonden, wijst het metaalafval erop dat koper mogelijk werd gerecycled. De westelijke werkplaatsen in Kathari leken daarentegen gericht te zijn op de textielnijverheid, met name voor de productie van zeilen. Beide werkplaatsen waren niet publiek toegankelijk, wat mogelijk te maken had met de hoge status van koper en de noodzaak om deze materialen af te schermen. ### 3.3 Metaalbewerking in Cyprus en de export van koper De koperbewerking was een fenomeen dat heel Cyprus omvatte. Vanaf de 14e eeuw v.Chr. was er al sprake van een aanzienlijke export van koper, zoals blijkt uit vondsten zoals het scheepswrak van Ulu Burun. Hoewel koperen voorwerpen uit de 14e en 13e eeuw v.Chr. ondervertegenwoordigd zijn in de archeologische vondsten, is koper uit de 12e eeuw v.Chr. juist sterk oververtegenwoordigd. Dit wordt verklaard door de enorme toename van de vraag naar koper in de 12e eeuw v.Chr., waardoor eerder geproduceerd koper werd gerecycleerd. > **Tip:** Het recyclen van koper was een economisch verantwoorde praktijk in de oudheid, waarbij elk stukje metaal waardevol was. Dit kon zelfs leiden tot het plunderen van graven en tombes voor oud koper. Koper was niet alleen een economisch product, maar vertegenwoordigde ook macht, zowel politiek als religieus. Religieuze autoriteiten probeerden de productie en verspreiding van koper te controleren via rituelen en geloofssystemen. ### 3.4 Archeologische opgravingen en specifieke sites Kition is onderwerp geweest van diverse opgravingsperiodes, beginnend met schattenjagers en amateurarcheologen, gevolgd door meer systematische expedities. De Zweedse Cyprus Archaeological Expedition onder leiding van Einar Gjerstad voerde in 1929 de eerste systematische opgravingen uit, met een focus op Pampoula. Vassos Karageorghis leidde vanaf 1959 lange tijd de opgravingen van het Department of Antiquities van Cyprus, met bijzondere aandacht voor het heilige complex in Kathari. De Franse expeditie van de Universiteit van Lyon is sinds 1974 actief, met onderzoek op Pampoula en de oude haven. #### 3.4.1 Pampoula (Bamboula) Bamboula of Pampoula werd voor het eerst opgegraven in 1976. Hier werden scheepsloodsen, vermoedelijk voor Trimenen (snelle oorlogsschepen), gevonden. Deze loodsen, die mogelijk 40 meter lang waren, dienden waarschijnlijk voor het stallen en drogen van schepen. Dit suggereert dat Pampoula een militaire haven was die tot de 4e eeuw v.Chr. in gebruik was. De site is uitzonderlijk goed bewaard gebleven, waardoor archeologen een gedetailleerd beeld hebben van de vroegere kustlijn. Naast deze militaire haven werd ook een tweede, vermoedelijk commerciële haven, geïdentificeerd, maar deze is nog niet opgegraven. #### 3.4.2 Kathari Kathari, gelegen ten noorden van Pampoula, staat bekend om zijn religieuze en rituele functies. De vroegste vondsten dateren uit de periode 1300-1190 v.Chr. Het gebied kent meerdere lagen door het lange gebruiksperiodes. * **Tempel 1:** Het grootste heiligdom, toegankelijk via meerdere ingangen, waaronder een monumentale westelijke ingang via Temenos B en een kleinere noordelijke ingang die verbonden was met de werkplaatsen. De zuidelijke ingang, met traptreden, wijst op een verhoogde positie van de tempel. * **Tempel van Astarte:** Gebouwd op de fundamenten van de vroegere Tempel 1 rond 1000 v.Chr., na de komst van de Feniciërs. Astarte was een belangrijke godin van vruchtbaarheid, leven en maritieme handel. * **Temenoi (Temenos A en B):** Afgebakende heilige gebieden. Temenos B was de monumentale ingang van Tempel 1 en was versierd met witte ashlar-blokken en heilige horens. Temenos A was eenvoudiger, maar vondsten van altaren en bewerkte blokken suggereren mogelijke rituele functies, mogelijk voor dierenoffers. De aanwezigheid van een oven en koperslakken in Temenos A heeft ook gesuggereerd dat dit een verlenging van de koperwerkplaatsen kon zijn. * **Tempel 2:** Minder monumentaal aan de buitenkant, maar met ashlar-blokken aan de binnenkant. De toegang was beperkt, via een vestibule, en bood ook een verbinding met Temenos B. * **Tempel 4 en 5:** Beschreven als 'twin temples', mogelijk gewijd aan respectievelijk een vrouwelijke en mannelijke godheid, gebaseerd op gevonden attributen. Tempel 4 was monumentaal, met ashlar-blokken en een waterput voor rituele reiniging. Tempel 5 was toegankelijker. #### 3.4.3 Chrysopolitissa Chrysopolitissa, wat 'Gouden stad' betekent, wordt gekenmerkt door de vondst van rijke graven en woonwijken. De Panagia Chrysopolitissa kerk staat er nog steeds. #### 3.5 Bekende vondsten * **Faience rhyton:** Een artefact uit de 13e eeuw v.Chr., gevonden in Chrysopolitissa, versierd met afwisselend rode en gele dieren, jagers en een abstract ontwerp. * **Laat-Romeinse waterput:** Een uitzonderlijke vondst in Bamboula uit de 4e eeuw n.Chr., uitgerust met een wiel en een hefsysteem (Alakati), wat zeldzaam is voor de Romeinse periode op Cyprus. * **Stele van Sargon II van Assyrië:** Ontdekt in de oude haven van Kition, daterend uit ongeveer 707 v.Chr. De stele, gemaakt van lokaal basaltgesteente, toont koning Sargon II en symbolen van godheden. De oorspronkelijke locatie van de stele is onbekend. --- # Belangrijke vondsten en artefacten Dit onderwerp behandelt specifieke, significante artefacten en vondsten uit Kition, waaronder de Faience rhyton, de laat-Romeinse waterput en de stele van Sargon II, en plaatst deze in hun archeologische context. ### 4.1 Archeologische context en opgravingen in Kition Kition, gelegen nabij het huidige Larnaca aan de zuidoostkust van Cyprus, was een strategische havenstad met een rijke geschiedenis die teruggaat tot de 13de eeuw v.Chr. De stad kende perioden van Myceense, Fenicische, Egyptische, Perzische en Romeinse invloed, wat resulteerde in een diverse archeologische vondsten. Belangrijke opgravingssites zijn Chrysopolitissa, Kathari, Bamboula/Pampoula, Mantovani en Pervolia. De koperreserves op Cyprus speelden een cruciale rol in de economische bloei van Kition, wat leidde tot een bloeiende handel en metaalbewerking. De stad werd gesticht door Myceense Grieken in de Late Bronstijd (13de-12de eeuw v.Chr.), die er een stedelijk centrum met leemtichelgebouwen vestigden. Na verwoesting werd de stad heropgebouwd en kwamen Fenicische handelaren naar Kition, wat de stad een industriële functie gaf. In de vroege ijzertijd vestigden de Feniciërs zich permanent, wat een bloeiperiode inluidde. Vanaf 1000 v.Chr. bleven delen van de stad bewoond, met een toenemende Fenicische religieuze invloed en de ontwikkeling tot een havenstad. Vanaf de 6de eeuw v.Chr. kende Kition Egyptische en later Perzische heerschappij, terwijl de bevolking voornamelijk Fenicisch bleef, met nadruk op scheepsbouw en internationale handel. De ontdekking van koper bleef essentieel voor metaalbewerking. In de 4de eeuw v.Chr. viel Kition onder Ptolemaeïsche heerschappij, wat het einde betekende van de Fenicische politieke en religieuze afhankelijkheid, hoewel de Fenicische bevolking bleef en Hellenistische invloeden toenamen. In de 1ste eeuw v.Chr. werd Kition opgenomen in het Romeinse provinciale systeem, wat economisch voorspoed bracht ondanks aardbevingen in de 1ste en 4de eeuw n.Chr. Het uiteindelijke verval van de stad is niet duidelijk, maar waarschijnlijk daalde de handel geleidelijk en verschoof deze van internationaal naar lokaal. De systematische archeologische opgravingen begonnen in 1929 met de Swedish Cyprus Archaeological Expedition onder leiding van Einar Gjerstad, die zich met name richtte op Pampoula. Het Department of Antiquities van Cyprus, onder Vassos Karageorghis, voerde van 1959 tot 1981 uitgebreid onderzoek uit, met een focus op Kathari. Sinds 1974 is de Franse expeditie van de Universiteit van Lyon actief in Pampoula en de oude haven van Kition. ### 4.2 Belangrijke Opgravingssites #### 4.2.1 Pampoula (Bamboula) Bamboula, ook wel Pampoula genoemd, werd voor het eerst opgegraven in 1976. Initieel werd het heiligdom onderzocht, gevolgd door de ontdekking van scheepsloodsen (neosoikoi) in het noorden. Deze loodsen waren vermoedelijk 40 meter lang en dienden voor de opslag van snelle oorlogsschepen (Trimenen) om te drogen, wat wijst op het militaire karakter van de haven tot de 4de eeuw v.Chr. Deze site is uitzonderlijk goed bewaard gebleven, wat een gedetailleerd beeld geeft van de architectuur en de kustlijn van Kition. Een tweede, waarschijnlijk commerciële haven, is nog niet opgegraven. #### 4.2.2 Kathari Kathari, gelegen 500 meter ten noorden van Pampoula, bevat de vroegste vondsten daterend uit 1300-1190 v.Chr. Hier bevindt zich een deel van de verdedigingsmuur van het oude Kition, oorspronkelijk rechtgetrokken in 1300 v.Chr. en in 1200 v.Chr. heropgebouwd als een cyclopische muur met ashlar-blokken. Kathari staat voornamelijk bekend als heiligdomgebied met meerdere lagen door langdurig gebruik. **Tempel 1:** Dit is het grootste heiligdom met drie ingangen (zuid, west, noord). De zuidelijke ingang via doorgang A kende vijf traptreden, wat duidt op een verhoogde ligging. De westelijke ingang via temenos B was monumentaal. De noordelijke ingang was klein en verbonden met werkplaatsen, vermoedelijk voor personeel. **Tempel van Astarte:** Op de fundamenten van de vroegere Tempel 1 werd in de 9de eeuw v.Chr., na de Fenicische vestiging, een nieuwe tempel gebouwd voor Astarte, een belangrijke godin voor Fenicische en Cypriotische culturen, geassocieerd met vruchtbaarheid, leven en maritieme handel. Deze tempel dateert uit vloer 3 (circa 850-707 v.Chr.). **Temenoi:** In Kathari bevonden zich twee temenoi (afgebakende heilige gebieden). Temenos B, de monumentale ingang van Tempel 1, was opgebouwd uit witte ashlar-blokken en er werden twee heilige hoorns gevonden. Temenos A was bescheidener, met een oven en koperslakken, wat mogelijk duidt op een verlenging van koperwerkplaatsen, hoewel de aanwezigheid van altaren en bewerkte blokken (mogelijk voor dierenoffers) een rituele functie suggereert. **Tempel 2:** Gelegen ten zuiden van temenos B en ten oosten van Tempel 1, had Tempel 2 minder monumentale buitenzijde maar ashlar-blokken aan de binnenzijde. De toegang was beperkt via een vestibule (kamer 24B) en verbonden met temenos B. **Tempel 4 en 5:** Deze 'twin temples' bevinden zich in het oosten van Kathari. Tempel 4, gewijd aan een vrouwelijke godheid, was monumentaal met ashlar-blokken en had een waterput bij de ingang voor rituele reiniging. Tempel 5, vermoedelijk gewijd aan een mannelijke godheid met stierenattributen, was minder monumentaal en zeer toegankelijk, vergelijkbaar met temenos A. **Werkplaatsen:** De werkplaatsen ten noorden en westen van Tempel 1 waren waarschijnlijk bedoeld voor de textielnijverheid (zeilen) en metaalbewerking (koper). Deze waren niet publiek toegankelijk, de noordelijke werkplaatsen vanwege de hoge status van koper. Grote doorgangen dienden mogelijk voor ventilatie of transport van zware materialen. #### 4.2.3 Metaalbewerking in Kition en op Cyprus Metaalbewerking was essentieel voor de economie van Kition en Cyprus dankzij de koperrijkdom. Het laatste bewijs van metaalbewerking in de workshops van Kathari dateert van vloer II (circa 1100-1000 v.Chr.), waarschijnlijk na schade door een aardbeving. In de noordelijke workshops werd koper waarschijnlijk geraffineerd en gegoten, met beperkt bewijs van smelten. Opvallend is de grote hoeveelheid beenas, wat suggereert dat botten als brandstof werden gebruikt, een oplossing voor houttekorten en overschotten van botten van dierenoffers. Been as kon gebruikt worden voor de productie van kupels en smeltkroezen, hoewel mallen ontbraken. Koper werd waarschijnlijk gerecycleerd, gezien het gebrek aan koper in depots en de grote hoeveelheid metaalafval. Op Cyprus was koperbewerking cruciaal. Vanaf de 14e eeuw v.Chr. was er een aanzienlijke koperuitvoer, zoals blijkt uit het schipswrak van Ulu Burun. Koperen voorwerpen uit de 12e eeuw v.Chr. zijn oververtegenwoordigd, wat duidt op een verhoogde vraag en recyclage van eerder geproduceerd koper, zelfs door het plunderen van graven. Koper was zo waardevol dat het synoniem stond aan macht en religieuze autoriteiten probeerden de productie en verspreiding ervan te controleren. #### 4.2.4 Chrysopolitissa Chrysopolitissa, ook wel Area I-III genoemd, dankt zijn naam aan de vele rijke graven en tombes, zoals Tombe 9 met de resten van 48 individuen. Dit gebied bevatte voornamelijk woonwijken en de huidige Panagia Chrysopolitissa kerk. ### 4.3 Enkele bekende vondsten #### 4.3.1 Faience rhyton Deze rhyton, gevonden in Chrysopolitissa boven de ingang van tombe 4/5, dateert uit de 13de eeuw v.Chr. en is 26,8 cm hoog en 11,9 cm in diameter. Het versierde object uit faience toont in drie registers dieren (rood en geel), jagers met kilts en hoofddeksels, en abstracte ontwerpen, met plantenmotieven. Het oor en een deel van de tuit ontbreken. Het bevindt zich momenteel in het Cyprus National Museum in Nicosia. #### 4.3.2 Laat-romeinse waterput Bij opgravingen in Bamboula werd een uitzonderlijke waterput uit de 4de eeuw n.Chr. (Romeinse periode) gevonden. Dit is een zeldzame vondst uit deze periode in Kition. De put was uitgerust met een wiel en hefsysteem, bekend als 'Alakati'. Een vergelijkbare waterput werd later in Nicosia gevonden. De precieze functie van deze waterput is nog onderwerp van discussie. #### 4.3.3 De stele van Sargon II van Assyrië Deze Neo-Assyrische stele, ontdekt in 1844 in de oude haven van Kition, dateert waarschijnlijk uit 707 v.Chr., gebaseerd op de spijkerschriftinscriptie die het derde regeringsjaar van koning Sargon van Babylon vermeldt. De 2,9 meter hoge stele, gehouwen uit basaltsteen (gabbro), toont koning Sargon II met 8 symbolen van godheden. De stele, die zich in het museum van Berlijn bevindt met een replica in Larnaca, werd tijdens het transport zwaar beschadigd. De Assyrische oorsprong suggereert dat Assyrische beeldhouwers lokaal werkten. Vanwege de secundaire vindpositie is de oorspronkelijke locatie van de stele onbekend. > **Tip:** De context van vondsten zoals de stele van Sargon II is cruciaal. Hoewel de stele zelf uit Assyrië komt, wijst het gebruik van lokaal basalt op Assyrische ambachtslieden die ter plaatse werkten, wat de culturele en economische banden van Kition illustreert. > **Tip:** Bij het bestuderen van de Faience rhyton, let op de iconografie (dieren, jagers, planten) en de structurele kenmerken (registers, ontbrekende delen). Dit geeft inzicht in de artistieke vaardigheden en mogelijke symboliek van de 13de eeuw v.Chr. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Late Bronstijd | Periode in de prehistorie die wordt gekenmerkt door het wijdverbreide gebruik van brons voor gereedschappen en wapens, en die in het Middellandse Zeegebied grofweg duurde van circa 1600 tot 1100 v.Chr. | | Myceense Grieken | Beschaving die bloeide op het Griekse vasteland en Kreta tijdens de late bronstijd, bekend om hun paleiscomplexen, schrift en oorlogsvoering. | | Fenicische handelaren | Mensen uit Fenicië, een oude beschaving in het oostelijke Middellandse Zeegebied, die bekend stonden om hun maritieme handel en kolonisatie. | | Vroege IJzertijd | Periode die volgde op de bronstijd, gekenmerkt door de opkomst van ijzeren werktuigen en wapens, en die in het Middellandse Zeegebied grofweg duurde van circa 1100 tot 750 v.Chr. | | Hellenistische invloeden | Culturele en artistieke kenmerken die voortkwamen uit de verspreiding van de Griekse cultuur na de veroveringen van Alexander de Grote, die zich verspreidden over een groot gebied. | | Romeinse provinciale systeem | De organisatie van door Rome veroverde gebieden in administratieve eenheden, genaamd provincies, die werden bestuurd door Romeinse ambtenaren. | | Stratigrafie | Een principe in de archeologie dat de studie van aardlagen en de opeenvolging ervan omvat om de relatieve datering van artefacten te bepalen. | | Heilige complex | Een gebied dat speciaal is aangewezen voor religieuze doeleinden, vaak met tempels, altaren en andere cultusgebouwen. | | Scheepsloodsen (Neosoikoi) | Gebouwen speciaal ontworpen voor het opslaan van schepen, vaak langs de kust of in havens, om ze te beschermen tegen de elementen en voor onderhoud. | | Trimenen | Een type snel oorlogsschip uit de oudheid, met drie rijen roeiers aan elke kant van het schip, gebruikt voor gevechten op zee. | | Cyclopische muur | Een type verdedigingsmuur gebouwd met grote, onbewerkte stenen, kenmerkend voor Myceense architectuur. | | Ashlar-blokken | Zorgvuldig gesneden en vierkante stenen die worden gebruikt in de bouw, vaak voor monumentale gebouwen en verfijnde architectuur. | | Temenos | Een afgebakend heilige ruimte, vaak in de open lucht, gebruikt voor religieuze rituelen en ceremonies. | | Heilige hoorns | Symbolische objecten, vaak in de vorm van horens, die geassocieerd worden met religieuze rituelen en cultusplaatsen. | | Kupels | Kleine, hittebestendige bakjes die gebruikt worden bij de raffinage van metalen om edelmetalen te scheiden van basismetalen door middel van vuur. | | Smeltkroezen | Hittebestendige containers die worden gebruikt voor het smelten van metalen, legeringen of glaswerk bij hoge temperaturen. | | Stele | Een rechtopstaande steen of kolom, vaak versierd met inscripties of afbeeldingen, die diende als monument, grensmarkering of herdenkingssteen. | | Gabbro | Een donkergekleurd, grofkorrelig stollingsgesteente dat vaak voorkomt op Cyprus en werd gebruikt voor de vervaardiging van beelden en monumenten. |