economie werkcollege.docx

# Inleiding tot epidemiologie en gezondheidsindicatoren Dit gedeelte introduceert epidemiologie als de studie van gezondheidsindicatoren binnen een bevolking, waarbij de uitdagingen van het meten van gezondheid en belangrijke indicatoren zoals levensverwachting worden besproken. ### 1.1 Wat is epidemiologie? Epidemiologie is het studiegebied dat zich richt op de studie van gezondheidsindicatoren binnen een bevolking. Epidemiologen onderzoeken de voorkomen van ziekten en de gevolgen daarvan voor de gezondheid van een populatie. ### 1.2 Het meten van gezondheid en gezondheidsindicatoren Het kwantificeren van gezondheid is complex. Er zijn echter diverse indicatoren ontwikkeld om de gezondheid van een bevolking te meten en te monitoren. #### 1.2.1 Levensverwachting * **Definitie:** Levensverwachting geeft aan hoeveel jaar een persoon op een bepaalde leeftijd naar verwachting nog zal leven. * **Berekening:** Deze wordt berekend op basis van de op die leeftijd specifieke sterftecijfers die op dat moment gelden. #### 1.2.2 Gezonde levensverwachting * **Definitie:** Dit is het aantal jaren dat men verwacht in goede gezondheid te leven. Dit onderscheidt zich van de algemene levensverwachting door de focus op de kwaliteit van de geleefde jaren. #### 1.2.3 Indicatoren gerelateerd aan ziekte en sterfte Er zijn diverse indicatoren om de prevalentie en impact van ziekte en sterfte in een bevolking te meten: * **Oorzaakspecifiek sterftecijfer:** Het jaarlijkse aantal sterfgevallen aan een specifieke doodsoorzaak, uitgedrukt per 1.000 of 100.000 inwoners in dat jaar. * **Bruto sterftecijfers:** Het totale aantal overledenen in een bepaalde periode (meestal één jaar) binnen een specifieke populatie, vaak uitgedrukt per 1.000, 10.000 of 100.000 personen. * **Gestandaardiseerde sterfte (Adjusted Standardized Rate - ASR):** Deze indicator houdt rekening met de leeftijdssamenstelling van de bevolking. De sterftecijfers worden berekend alsof de leeftijdsverdeling van de bevolking constant blijft. * **Prevalentie:** Geeft het aantal personen aan dat op een specifiek moment lijdt aan een specifieke ziekte. * **Incidentie:** Geeft aan hoeveel mensen gedurende een bepaalde periode een specifieke aandoening ontwikkelen. #### 1.2.4 Indicatoren voor de impact van ziekte op de bevolking Naast sterftecijfers zijn er indicatoren om de bredere impact van ziekte te meten: * **Verloren potentiële levensjaren (VPJ):** Het totaal aantal jaren dat in de bevolking verloren is gegaan door voortijdige sterfte (vóór de leeftijd van 75 jaar). De analyse naar doodsoorzaak kan de belangrijkste oorzaken van voortijdig overlijden identificeren. * **Ervaren gezondheid:** Dit is een indicator voor de kwaliteit van leven, vaak gemeten via gezondheidsenquêtes op basis van een schaal. Het wordt beschouwd als een van de meest waardevolle gezondheidsindicatoren. * **Burden of disease (ziektelast):** Meet de hoeveelheid gezondheidsverlies in een populatie veroorzaakt door ziekten. De *Disability Adjusted Life Year* (DALY) is een belangrijke maatstaf, die de tijd waarin een patiënt met een handicap leeft én de tijd verloren door voortijdige sterfte meerekent. * **Vermijdbare sterfte:** Dit betreft sterfte die voorkomen kan worden door preventie of medische interventies. Het is een hulpmiddel om gebieden voor verbetering in de gezondheidszorg en het preventief beleid te identificeren, en niet zozeer een letterlijke aanduiding van "vermijdbaarheid". ### 1.3 De relatie tussen gezondheid, welvaart en socio-economische status De gezondheid van een bevolking wordt beïnvloed door de effecten van gezondheidszorg en welvaart, waarbij significante verschillen bestaan tussen rijkere en armere landen. #### 1.3.1 Socio-economische status (SES) SES is een cruciale factor die verband houdt met gezondheid en omvat doorgaans drie dimensies: opleiding, inkomen en beroep. Er is een duidelijke link tussen SES en gezondheid, vaak aangeduid als een sociaal-economische gradiënt of hiërarchie. Dit verband kan in twee richtingen gaan: * **Directe effecten:** Bijvoorbeeld, lagere SES kan leiden tot minder toegang tot gezonde voeding of veilige woonomstandigheden. * **Indirecte effecten:** Bijvoorbeeld, stress gerelateerd aan financiële problemen kan leiden tot gezondheidsproblemen. Ongelijkheid in levensverwachting tussen verschillende sociaal-economische groepen is een belangrijke observatie binnen de epidemiologie. --- # Meten van ziekte en sterfte Dit onderdeel bespreekt diverse indicatoren die worden gebruikt om de frequentie van ziekte en de sterfte binnen een bevolking te kwantificeren. ### 2.1 Epidemiologie en gezondheidsindicatoren Epidemiologie is het studiegebied dat zich bezighoudt met gezondheidsindicatoren en de verspreiding van ziekten en hun gevolgen binnen een populatie. Om de algemene gezondheid van een bevolking te meten, worden verschillende indicatoren gehanteerd. #### 2.1.1 Levensverwachting De levensverwachting is het geschatte aantal jaren dat een persoon op een bepaalde leeftijd nog verwacht te leven, berekend op basis van de op dat moment geldende, leeftijdsspecifieke sterftecijfers. #### 2.1.2 Gezonde levensverwachting Dit is een indicator die het aantal jaren vertegenwoordigt dat men verwacht in goede gezondheid te leven. ### 2.2 Kwantificeren van ziekte en sterfte Om het optreden van ziekte en sterfte te meten, worden specifieke indicatoren gebruikt. #### 2.2.1 Oorzaak-specifieke sterftecijfers Dit betreft het jaarlijkse aantal sterfgevallen als gevolg van een specifieke doodsoorzaak, uitgedrukt per 1000 of 100.000 inwoners die gedurende dat jaar leefden. #### 2.2.2 Bruto sterftecijfers Dit is het totale aantal overledenen binnen een specifieke periode (doorgaans één jaar) en in een bepaalde populatie, meestal uitgedrukt per 1000, 10.000 of 100.000 personen uit die populatie. #### 2.2.3 Gestandaardiseerde sterfte (Age-Standardized Rate, ASR) Deze methode houdt rekening met de leeftijdssamenstelling van de bevolking. Het sterftecijfer wordt berekend alsof de leeftijdsverdeling van de bevolking jaarlijks constant zou blijven, wat vergelijkingen tussen bevolkingen met verschillende leeftijdsstructuren vergemakkelijkt. #### 2.2.4 Prevalentie Prevalentie geeft aan hoeveel personen op een specifiek moment lijden aan een bepaalde ziekte. Het wordt vaak uitgedrukt als een percentage of een aantal per 1000 of 100.000 personen. $$ \text{Prevalentie} = \frac{\text{Aantal personen met de ziekte op een bepaald moment}}{\text{Totale populatie op dat moment}} \times \text{Schaalfactor (bv. 100 of 100.000)} $$ #### 2.2.5 Incidentie Incidentie meet het aantal nieuwe gevallen van een specifieke aandoening die zich gedurende een bepaalde periode voordoen binnen een populatie. Dit wordt vaak uitgedrukt als een incidentiecijfer. $$ \text{Incidentiecijfer} = \frac{\text{Aantal nieuwe gevallen gedurende een periode}}{\text{Populatie-at-risk gedurende die periode}} \times \text{Schaalfactor} $$ > **Tip:** Prevalentie meet de "last" van een ziekte op een bepaald moment, terwijl incidentie de snelheid van nieuwe gevallen meet. ### 2.3 Meten van de impact van ziekte op de bevolking Naast het meten van ziekte- en sterftecijfers, zijn er indicatoren die de bredere impact van ziekte op de bevolking in kaart brengen. #### 2.3.1 Verloren potentiële levensjaren (VPJ) Dit vertegenwoordigt het totaal aantal jaren dat verloren gaat door voortijdige sterfte, gedefinieerd als sterfte vóór een bepaalde leeftijd (bv. 75 jaar). De analyse van VPJ per doodsoorzaak helpt bij het identificeren van de belangrijkste oorzaken van vroegtijdig overlijden. #### 2.3.2 Ervaren gezondheid Dit is een subjectieve indicator gebaseerd op hoe individuen hun eigen gezondheid inschatten, vaak via gezondheidsenquêtes met behulp van een schaal (bv. een 5-puntenschaal). Het wordt beschouwd als een waardevolle indicator voor de kwaliteit van leven. #### 2.3.3 Burden of disease (ziektelast) De ziektelast kwantificeert de totale hoeveelheid gezondheidsverlies binnen een populatie, veroorzaakt door alle voorkomende ziekten. ##### 2.3.3.1 Disability Adjusted Life Year (DALY) De DALY is een maatstaf die zowel de jaren geleefd met een handicap (disability) als de verloren jaren door voortijdig overlijden (life years lost) combineert. Het geeft een geïntegreerd beeld van de ziektelast. $$ \text{DALY} = \text{YLD} + \text{YLL} $$ Waar: - $ \text{YLD} $ = Years Lost due to Disability (jaren verloren door handicap) - $ \text{YLL} = $ Years of Life Lost (jaren verloren door voortijdig overlijden) #### 2.3.4 Vermijdbare sterfte Dit betreft sterfgevallen die voorkomen hadden kunnen worden door middel van preventieve maatregelen of medische interventies. Het is een cruciaal hulpmiddel om gebieden te identificeren waar verbeteringen in de gezondheidszorg en het preventief beleid mogelijk zijn, en is dus niet letterlijk bedoeld als "vermijdbaar" in alle omstandigheden. ### 2.4 Socio-economische status en gezondheid De socio-economische status (SES) is nauw verbonden met gezondheid, waarbij de relatie in beide richtingen werkt. SES wordt doorgaans bepaald door drie dimensies: opleiding, inkomen en beroep. * **Directe effecten:** Bijvoorbeeld de impact van inkomen op toegang tot gezonde voeding en leefomgeving. * **Indirecte effecten:** Bijvoorbeeld de invloed van opleidingsniveau op gezondheidsvaardigheden en het vermogen om gezondheidsadvies te interpreteren en toe te passen. Er bestaan significante verschillen in gezondheid, waaronder levensverwachting, tussen verschillende SES-groepen binnen een bevolking, wat wijst op sociaaleconomische ongelijkheid in gezondheid. Deze ongelijkheden zijn zichtbaar in zowel rijke als armere landen en kunnen ook in de tijd variëren. --- # Impact van ziekte op de bevolking en gezondheidszorg Dit onderdeel verkent methoden om de impact van ziekte op de bevolking te kwantificeren, met aandacht voor verloren potentiële levensjaren, ervaren gezondheid, ziektelast en vermijdbare sterfte. ### 3.1 Meten van de algemene gezondheid Het meten van de gezondheid van een bevolking is complex, maar er zijn verschillende indicatoren ontwikkeld. #### 3.1.1 Levensverwachting De levensverwachting geeft aan hoeveel jaar een persoon op een bepaalde leeftijd nog verwacht wordt te leven, berekend op basis van de op dat moment geldende, leeftijdsspecifieke sterftecijfers. #### 3.1.2 Gezonde levensverwachting Dit is het aantal jaren dat men verwacht in goede gezondheid te leven, wat een indicatie geeft van de kwaliteit van leven en niet enkel de levensduur. Gezondheidsenquêtes, waarbij men de gezondheid inschat op een vijfpuntenschaal, leveren hier waardevolle inzichten voor. ### 3.2 Indicatoren voor ziekte en sterfte Diverse indicatoren helpen bij het in kaart brengen van ziekte en sterfte binnen een populatie. #### 3.2.1 Oorzaak-specifiek sterftecijfer Dit is het jaarlijkse aantal sterfgevallen aan een specifieke doodsoorzaak, uitgedrukt per 1000 of 100.000 levende inwoners in dat jaar. Het helpt bij het identificeren van de meest impactvolle doodsoorzaken. #### 3.2.2 Sterftecijfers * **Bruto sterftecijfers:** Het totale aantal overledenen in een bepaalde periode (meestal een jaar) binnen een populatie, vaak uitgedrukt per 1000, 10.000 of 100.000 personen. * **Gestandaardiseerde sterfte (ASR - Age-Standardized Rate):** Deze indicator corrigeert voor de leeftijdssamenstelling van de bevolking. Het berekent de sterfte alsof de leeftijdsverdeling van de bevolking constant blijft, wat vergelijkingen over tijd of tussen bevolkingsgroepen met verschillende leeftijdsstructuren vergemakkelijkt. #### 3.2.3 Prevalentie Dit geeft aan hoeveel personen op een specifiek moment lijden aan een bepaalde ziekte. #### 3.2.4 Incidentie Dit meet het aantal nieuwe gevallen van een specifieke aandoening die zich voordoen gedurende een bepaalde periode. ### 3.3 Impact van ziekte op de bevolking De impact van ziekte op de bevolking kan op verschillende manieren worden gemeten. #### 3.3.1 Verloren potentiële levensjaren (VPJ) Dit omvat het totaal aantal jaren dat in de bevolking verloren is gegaan door voortijdige sterfte, gedefinieerd als sterfte vóór de leeftijd van 75 jaar. Het aantal VPJ per doodsoorzaak identificeert de ziektes die het meest bijdragen aan vroegtijdig overlijden. > **Tip:** Verloren potentiële levensjaren geven een goed beeld van de impact van ziektes op de productieve levensduur van een bevolking. #### 3.3.2 Ervaren gezondheid Dit is een belangrijke indicator voor de kwaliteit van leven en wordt vaak gemeten via gezondheidsenquêtes. Het geeft een subjectieve inschatting van iemands gezondheidstoestand. #### 3.3.3 Burden of disease (ziektelast) De ziektelast meet de totale hoeveelheid gezondheidsverlies binnen een populatie, veroorzaakt door diverse ziekten. * **Disability Adjusted Life Year (DALY):** Dit is een veelgebruikte maatstaf binnen de ziektelast. Eén DALY vertegenwoordigt één verloren levensjaar door voortijdige sterfte of één jaar geleefd met een handicap. De formule kan conceptueel worden voorgesteld als: $$DALY = YLL + YLD$$ Waarbij: * $YLL$ (Years of Life Lost) het aantal jaren is verloren door voortijdige sterfte. * $YLD$ (Years Lost due to Disability) het aantal jaren is verloren door het leven met een handicap of ziekte. #### 3.3.4 Vermijdbare sterfte Dit betreft sterfgevallen die, onder ideale omstandigheden, voorkomen hadden kunnen worden door effectieve preventieve maatregelen of medische interventies. Deze indicator is een krachtig hulpmiddel om verbeterpunten in de gezondheidszorg en preventief beleid te identificeren. > **Voorbeeld:** Sterfte aan hart- en vaatziekten die voorkomen had kunnen worden door een gezondere levensstijl (zoals stoppen met roken, gezonde voeding, voldoende beweging) of door tijdige en adequate medische behandeling valt onder vermijdbare sterfte. ### 3.4 Relatie tussen gezondheid, gezondheidszorg en socio-economische status Er is een duidelijke relatie tussen de gezondheid van een bevolking, de geleverde gezondheidszorg en welvaart, wat onder andere zichtbaar is in de verschillen tussen rijkere en armere landen. #### 3.4.1 Socio-economische status (SES) SES is een belangrijke determinant van gezondheid en omvat doorgaans drie dimensies: opleiding, inkomen en beroep. Een lagere SES correleert vaak met een slechtere gezondheid en een lagere levensverwachting, wat duidt op een sociaal-economische gradiënt in gezondheid. * **Directe effecten:** Dit zijn bijvoorbeeld de directe gevolgen van armoede op de toegang tot gezonde voeding of leefomstandigheden. * **Indirecte effecten:** Dit kan betrekking hebben op stress gerelateerd aan economische onzekerheid of een gebrek aan toegang tot preventieve zorg. > **Tip:** Het bestuderen van vermijdbare sterfte en de impact van SES op de gezondheid is cruciaal voor het ontwikkelen van effectief volksgezondheidsbeleid. --- # Socio-economische status en gezondheidsverschillen Dit gedeelte onderzoekt de relatie tussen socio-economische status (SES) en gezondheid, en hoe dit leidt tot verschillen in levensverwachting en gezondheid tussen verschillende bevolkingsgroepen. ### 4.1 De concepten van socio-economische status (SES) Socio-economische status (SES) is een concept dat verband houdt met gezondheid en een centrale rol speelt bij het begrijpen van gezondheidsverschillen binnen bevolkingsgroepen. SES wordt bepaald door drie hoofddimensies: opleiding, inkomen en beroep. Deze dimensies bepalen de positie van een individu binnen de sociale hiërarchie, wat leidt tot een sociaal-economische gradiënt in gezondheid. De relatie tussen SES en gezondheid is complex en gaat in twee richtingen, met zowel directe als indirecte effecten die de gezondheid van individuen beïnvloeden. ### 4.2 De relatie tussen SES en gezondheid De invloed van SES op gezondheid kan worden onderverdeeld in directe en indirecte effecten. #### 4.2.1 Directe effecten van SES op gezondheid Directe effecten verwijzen naar de manieren waarop SES de blootstelling aan gezondheidsrisico's en de toegang tot gezondheidszorg direct beïnvloedt. Individuen met een lagere SES hebben vaak een hogere blootstelling aan omgevingsrisico's, zoals slechte woonomstandigheden, luchtvervuiling en gevaarlijk werk. Daarnaast kan een lagere SES leiden tot beperkte toegang tot kwalitatief hoogwaardige gezondheidszorg, medicijnen en preventieve diensten. #### 4.2.2 Indirecte effecten van SES op gezondheid Indirecte effecten van SES op gezondheid manifesteren zich via gedragsmatige en psychologische factoren. Een lagere SES kan geassocieerd worden met ongezondere leefstijlkeuzes, zoals een minder gezonde voeding, minder lichaamsbeweging en hogere percentages roken en alcoholgebruik. Stress, veroorzaakt door financiële onzekerheid, werkloosheid en sociale deprivatie, speelt ook een belangrijke rol. Chronische stress kan leiden tot fysiologische veranderingen die de vatbaarheid voor ziekten vergroten. ### 4.3 Gezondheidsverschillen en SES SES is een belangrijke determinant van gezondheidsverschillen binnen een bevolking, wat zich uit in verschillen in levensverwachting en de prevalentie van ziekten. #### 4.3.1 Verschillen in levensverwachting Onderzoek toont consistent aan dat er een sociaal-economische gradiënt bestaat in de levensverwachting. Personen met een hogere SES leven gemiddeld langer dan personen met een lagere SES. Dit verschil wordt toegeschreven aan de gecombineerde effecten van directe en indirecte risicofactoren, evenals verschillen in toegang tot en gebruik van gezondheidszorg. #### 4.3.2 Verschillen in gezondheid en ziekteburden Naast levensverwachting, beïnvloedt SES ook de kwaliteit van de geleefde jaren en de prevalentie van specifieke ziekten. Mensen met een lagere SES ervaren vaker chronische ziekten, psychische problemen en een slechtere algemene gezondheidstoestand. De "burden of disease" (ziektelast), vaak gemeten in Disability Adjusted Life Years (DALY's), is hoger in sociaal-economisch achtergestelde groepen. DALY's omvatten zowel het aantal geleefde jaren met een beperking als het aantal verloren jaren door voortijdige sterfte. #### 4.3.3 Vermijdbare sterfte en SES Vermijdbare sterfte, oftewel sterfgevallen die voorkomen hadden kunnen worden door middel van preventieve maatregelen of medische interventies, vertoont ook significante SES-gerelateerde verschillen. Een hogere incidentie van vermijdbare sterfte in lagere SES-groepen onderstreept de noodzaak van gerichte interventies om deze ongelijkheden aan te pakken. ### 4.4 SES en gezondheidszorg De relatie tussen SES en gezondheid is onlosmakelijk verbonden met de rol van de gezondheidszorg. #### 4.4.1 De rol van welvaart en gezondheidszorg Welvaart en de beschikbaarheid en toegankelijkheid van gezondheidszorg hebben een bewezen effect op de algemene volksgezondheid. Er zijn duidelijke verschillen zichtbaar tussen rijkere en armere landen wat betreft gezondheidsindicatoren zoals levensverwachting en kindersterfte. #### 4.4.2 Ongelijkheid in de gezondheidszorg Hoewel gezondheidszorgsystemen ernaar streven universele zorg te bieden, kunnen SES-gerelateerde barrières de toegang tot en het gebruik van diensten belemmeren. Dit kan leiden tot verdere gezondheidsongelijkheden, waarbij sociaal-economisch achtergestelde groepen minder profiteren van beschikbare medische vooruitgang. > **Tip:** Het is cruciaal om de multidimensionale aard van SES te erkennen. Opleiding, inkomen en beroep interageren en versterken elkaars effect op de gezondheid. > > **Voorbeeld:** Een individu met een lagere opleiding, een laag inkomen en een beroep met fysieke risico's loopt een significant hoger risico op een slechtere gezondheid dan iemand die slechts op één van deze factoren achteruitgaat. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Epidemiologie | Het studiegebied dat zich bezighoudt met de gezondheidsindicatoren in een bevolking, en onderzoekt welke ziektes voorkomen en wat hun gevolgen zijn. | | Levensverwachting | Het aantal jaren dat een persoon op een bepaalde leeftijd nog verwacht wordt te leven, berekend op basis van de op die leeftijdsspecifieke sterftecijfers. | | Gezonde levensverwachting | Het aantal jaren dat men verwacht wordt in goede gezondheid te leven, een indicator die de kwaliteit van de geleefde jaren beoogt te meten. | | Oorzaak-specifiek sterftecijfer | Het jaarlijkse aantal sterfgevallen aan een specifieke doodsoorzaak, uitgedrukt per 1000 of 100.000 inwoners die in dat jaar leefden. | | Bruto sterftecijfers | Het totale aantal overledenen in een bepaalde periode, meestal een jaar, binnen een specifieke populatie, vaak uitgedrukt per 1000 of 100.000 personen. | | Gestandaardiseerde sterfte (ASR) | Een sterftecijfer dat rekening houdt met de leeftijdssamenstelling van de bevolking, door de sterfte te berekenen alsof de leeftijdsverdeling constant blijft. | | Prevalentie | Een maat die aangeeft hoeveel personen op een specifiek moment lijden aan een bepaalde ziekte binnen een populatie. | | Incidentie | Een maat die aangeeft hoeveel nieuwe gevallen van een specifieke aandoening zich voordoen gedurende een bepaalde periode binnen een populatie. | | Verloren potentiële levensjaren (VPJ) | Het totaal aantal jaren dat verloren is gegaan door voortijdige sterfte, doorgaans gedefinieerd als sterfte voor de leeftijd van 75 jaar. | | Ervaren gezondheid | Een indicator voor de kwaliteit van leven, vaak gemeten via gezondheidsenquêtes op basis van een zelfbeoordelingsschaal. | | Burden of disease (ziektelast) | De totale hoeveelheid gezondheidsverlies in een populatie veroorzaakt door de aanwezige ziekten, waarbij rekening wordt gehouden met zowel ziekte als sterfte. | | DALY (Disability Adjusted Life Year) | Een maat voor de ziektelast die zowel de tijd waarin een patiënt leeft met een handicap als de tijd verloren door voortijdige sterfte meerekent. | | Vermijdbare sterfte | Sterfte die potentieel voorkomen kan worden door middel van preventie of adequate medische interventies, en dient als hulpmiddel voor verbetering van de gezondheidszorg. | | Socio-economische status (SES) | Een maatstaf die de sociale en economische positie van een individu of groep bepaalt, meestal gebaseerd op opleiding, inkomen en beroep. |