Samenvatting algemene economie examen.pdf

# Wat is economie? Economie is een sociale wetenschap die keuzegedrag onder schaarste bestudeert [7](#page=7). ### 1.1 Economie als sociale wetenschap Economen bestuderen de werking van het economische weefsel in de maatschappij, welke complexere systemen omvatten dan voorheen, zoals de huidige interneteconomie. Technologie vergroot het aantal "prosumenten", die zowel consumeren als produceren, zoals gezinnen met zonnepanelen die elektriciteit terugleveren aan het net. De economie ontwikkelde zich tot een aparte discipline vanuit de filosofie en politieke economie, mede dankzij Adam Smith's werk 'An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations', dat de voordelen van arbeidsverdeling, specialisatie en handel benadrukte [7](#page=7). * **Consumenten:** Maken keuzes over de aankoop van goederen en diensten binnen hun budget voor eigen gebruik [7](#page=7). * **Producenten:** Maken keuzes over het creëren van goederen en diensten en bieden deze op de markt aan [7](#page=7). * **Prosumenten:** Zijn consumenten die ook goederen en diensten aanbieden op markten die traditioneel door bedrijven werden gedomineerd [7](#page=7). Economische groei is vaak een gevolg van specialisatie en kapitaalaccumulatie [7](#page=7). #### 1.1.1 Schaarste en welvaart Alle economische denkrichtingen erkennen het belang van het omgaan met beperkingen en schaarste [7](#page=7). **Schaarste** treedt op wanneer de mogelijke aanwending van een middel de beschikbaarheid ervan overstijgt. Schaarste is niet hetzelfde als zeldzaamheid; zeldzame goederen worden pas schaars wanneer ze ook gewild zijn. Zelfs niet-zeldzame goederen, zoals tijd, kunnen schaars zijn. Schaarste dwingt tot keuzes, waarbij het kiezen van het ene alternatief betekent dat andere mogelijkheden verloren gaan [7](#page=7). **Welvaart** wordt gedefinieerd als de mate waarin schaarste wordt verminderd [7](#page=7). De **economie** is de sociale wetenschap die keuzes met betrekking tot productie en consumptie onder voorwaarden van schaarste bestudeert, inclusief de maatschappelijke gevolgen van deze keuzes [7](#page=7). #### 1.1.2 Economische behoeftes Economische behoeftes zijn de verlangens van de mens waaraan hij/zij slechts kan voldoen door gebruik te maken van schaarse middelen [8](#page=8). * **Primaire behoeftes:** Zijn aangeboren, levensnoodzakelijk en essentieel voor overleving, zoals voedsel, drank, kledij en huisvesting [8](#page=8). * **Secundaire behoeftes:** Zijn niet aangeboren en niet levensnoodzakelijk, maar bevorderen de persoonlijke ontwikkeling en zijn sociaal georiënteerd, zoals theater, sport en onderwijs [8](#page=8). * **Tertiäre behoeftes:** Betreffen luxe en extraatjes die een sterke materiële invulling verwachten, zoals vakanties, smartphones en dure merkkledij [8](#page=8). ### 1.2 Keuze, afruil en opportuniteitskost Schaarste leidt onvermijdelijk tot keuzes, waarbij het kiezen van het ene alternatief ten koste gaat van andere mogelijkheden [8](#page=8). **Opportuniteitskost** is de niet-gerealiseerde opbrengst van het best mogelijke alternatief voor de gemaakte keuze. Het meet de gemiste opbrengst van een alternatief middelengebruik en is vaak de belangrijkste kost van een afruil [8](#page=8). **Economische winst** wordt berekend als de opbrengsten verminderd met alle kosten, inclusief de opportuniteitskosten [8](#page=8). ### 1.3 Kosten versus baten: de marginale analyse Veel beslissingen worden genomen na een afweging van kosten en baten. Vaak is niet alle informatie beschikbaar, wat leidt tot het gebruik van "mental shortcuts" (intuïtieve beslissingsregels) [8](#page=8). * **Marginale baten:** Zijn de baten of opbrengsten van een bijkomende eenheid inspanning, output of productie [8](#page=8). * **Marginale kosten:** Zijn de kosten die gepaard gaan met een bijkomende eenheid inspanning, output of productie [8](#page=8). ### 1.4 Het gebruik van modellen en aannames Economische modellen zijn vereenvoudigingen van de werkelijkheid die worden gebruikt om complexe realiteiten beter te begrijpen [8](#page=8). * **Ceteris paribus ("het overige blijft gelijk"):** Deze aanname wordt gebruikt om aan te geven dat bij het bestuderen van het verband tussen economische grootheden, alle andere verklarende factoren constant worden gehouden [8](#page=8). * **Perfecte informatie:** De aanname dat alle kopers en verkopers in een markt perfecte kennis hebben van prijs, nut, kwaliteit en productiekosten van een goed of dienst [9](#page=9). #### 1.4.1 Hypothesen, deductie en empirie Economische modellen zijn gebaseerd op hypothesen (veronderstellingen) waaruit toetsbare uitspraken (conclusies) worden afgeleid via deductie. Deze conclusies worden vervolgens empirisch getoetst door ze te vergelijken met de realiteit [9](#page=9). * **Deductie:** Is een redeneringsproces dat aan strikte logische regels moet voldoen, en wordt veel gebruikt in de wiskunde om de economische wetenschap te formaliseren. Het is echter mogelijk dat een logisch coherente conclusie niet altijd met de realiteit overeenkomt, wat de noodzaak van empirische toetsing benadrukt [9](#page=9). * **Empirie:** Omvat het toetsen van theoretische conclusies aan de werkelijkheid [9](#page=9). * **Econometrie:** Maakt gebruik van statistische technieken, zoals lineaire regressie, om economische theoretische uitspraken te toetsen. Een veelgebruikte techniek is het analyseren van de correlatie (richting en sterkte van een lineair verband) tussen variabelen, maar correlatie is niet hetzelfde als causaliteit (oorzaak-gevolg) [9](#page=9). ### 1.5 De productiemogelijkhedengrens (PMG) **Productiefactoren (PF)** zijn de schaarse middelen die producenten inzetten voor productie [9](#page=9). De **productiemogelijkhedengrens (PMG)** is een curve die de maximale productiecombinaties van twee goederen voorstelt, gegeven stabiele productiefactoren en technologie [9](#page=9). * **Pareto-efficiëntie:** Een verdeling van productiemiddelen is Pareto-efficiënt als het niet mogelijk is om de productie van één goed te verhogen zonder de productie van een ander goed te verminderen. Alle punten op de PMG zijn Pareto-efficiënt [9](#page=9). * Punten in het grijze deel van de PMG-grafiek duiden op inefficiëntie en kunnen leiden tot recessie [9](#page=9). * De PMG weerspiegelt de opportuniteitskost en de heterogeniteit van productiefactoren [9](#page=9). * **Recessie:** Is een tijdelijke afname van economische activiteit die minstens twee kwartalen aanhoudt [10](#page=10). * **Economische groei:** Is een toename van het niveau van economische activiteit of de totale productie van een land of regio in een bepaalde periode [10](#page=10). Technologische verbeteringen, toename van productiefactoren of bevolkingsgroei kunnen de PMG doen opschuiven, wat kan leiden tot economische groei. Een toename van de productiviteit in een sector kan leiden tot herallocatie van arbeid naar andere sectoren [10](#page=10). ### 1.6 De economische kringloop François Quesnay zag de economie als een kringloop waarin middelen continu circuleren tussen economische agenten [10](#page=10). * **Factormarkt:** Gezinnen leveren productiefactoren (arbeid, kapitaal) aan bedrijven en ontvangen hiervoor een vergoeding (loon, rente) [10](#page=10). * **Goederen- en dienstenmarkt:** Bedrijven produceren en verkopen goederen en diensten, waarvoor gezinnen hun inkomen (loon) gebruiken voor consumptie [10](#page=10). De economische kringloop is een schematisch model dat de relaties tussen economische agenten illustreert, met reële stromen (goederen, diensten, productiefactoren) en geldstromen (inkomen, betalingen). Dit is een tweede belangrijk economisch model [10](#page=10). --- # Economische denkrichtingen Dit onderwerp biedt een overzicht van de belangrijkste economische denkrichtingen en hun kernprincipes. ### 2.1 De klassieke school De klassieke school, met Adam Smith als voorloper, focuste op economische productie en pleitte voor minimale overheidsbemoeienis en maximale *laissez-faire*. Het eigenbelang, gedreven door vrije mededinging, zou via de "onzichtbare hand" leiden tot maximale welvaart. Jean Baptiste Say's wet stelde dat elk aanbod zijn eigen vraag creëert, wat impliceert dat de economie altijd in een natuurlijk evenwicht is en recessies enkel door exogene factoren worden veroorzaakt. Klassieke economen identificeerden drie klassen: kapitalisten, werkenden en grondeigenaars, waarbij David Ricardo stelde dat het nationaal inkomen grotendeels naar kapitalisten moest vloeien om investeringen en banen te creëren. Ze hadden weinig aandacht voor de individuele economische beslissingen van de werkende klasse [12](#page=12). ### 2.2 De neoklassieke school De neoklassieke school ontwikkelde de economie tot een zelfstandige discipline door theorieën over vraag aan te vullen met de subjectieve waarderingen van consumenten, waarbij de waarde van een goed afhangt van het nut dat het biedt. Het rationele individu, dat streeft naar maximaal nut tegen minimale inspanning, staat centraal. Hoewel neoklassiekers ook geloofden in de vrije markt, pleitte Arthur Pigou vanaf de jaren 1920 voor overheidsinterventies bij negatieve externe effecten, zoals milieuvervuiling [13](#page=13). Later benadrukte de *information economics*, onder leiding van Akerlof, Spence en Stiglitz, de impact van imperfecte en asymmetrische informatie op marktwerking. Asymmetrische informatie, waarbij één partij een informatievoordeel heeft, kan leiden tot *averechtse selectie* (waarbij ongewenste partijen worden aangetrokken) en *moral hazard* (gedragsverandering ten nadele van een ander na risico-verschuiving). George Akerlof's "market for Lemons" illustreert hoe consumenten, door gebrek aan informatie over de kwaliteit van tweedehandswagens, een lage prijs bieden, waardoor verkopers van goede auto's uit de markt verdwijnen en enkel "lemons" overblijven [13](#page=13) [14](#page=14). ### 2.3 De Marxistische school Gebaseerd op het werk van Karl Marx, beschouwt de Marxistische school productie als de basis van de sociale orde en stelt dat cultuur en politiek bepaald worden door economische basisstructuren. Marx geloofde dat kapitalisme zou transformeren naar communisme met een planeconomie, versneld door de arbeidersklasse. Na crises zou collectief eigendom van productief kapitaal leiden tot een rechtvaardigere verdeling van welvaart en verbetering van de levenskwaliteit van arbeiders. De voorspelling kwam deels uit, maar kapitalistische staten reageerden op Marx's kritiek door de vorming van de verzorgingsstaat, wat het aanpassingsvermogen van het kapitalisme aantoonde [15](#page=15). ### 2.4 De Oostenrijkse school De Oostenrijkse school, waaronder Hayek, Menger en von Mises, onderzocht de problemen van centrale planning en concludeerde dat deze gedoemd is te falen vanwege de complexiteit en onzekerheid van de realiteit, de onvolledige en verouderende informatie, en onvoorspelbare trends. Zij verdedigen de vrije markt, maar geloven niet in het rationele individu, omdat keuzes mede bepaald worden door sociale normen. Joseph Schumpeter, een belangrijke Oostenrijkse econoom, zag de evolutie van kapitalisme door technologische innovaties van ondernemers, die leiden tot *creative destruction* waarbij zelfs machtige bedrijven hun marktaandeel kunnen verliezen. Hij vreesde echter dat grote, bureaucratische ondernemingen innovatie zouden belemmeren en het kapitalisme tot stilstand zouden brengen [16](#page=16). ### 2.5 De Keynesiaanse school John Maynard Keynes introduceerde macro-economie en benadrukte het belang van financiering en kapitaalmarkten. Hij verwierp het idee van de "onzichtbare hand" en de automatische zelfherstel van de vrije markt bij een vraagdaling, omdat hij lange periodes van werkloosheid waarnam. Keynes stelde dat niet alle inkomens aan consumptie worden besteed, wat via een *spaarklek* tot een vicieuze cirkel van minder consumptie, investeringen en productie kan leiden. Hij pleitte voor overheidsinterventie door overheidsconsumptie en investeringen te verhogen om de vraag te ondersteunen en de vicieuze cirkel te doorbreken. Het gedrag van individuen wordt volgens Keynes sterk beïnvloed door irrationele verwachtingen en emoties (*animal spirit*). De Keynesiaanse aanpak, hoewel effectief in het doorbreken van crises, leidt wel tot een toename van publieke schulden [17](#page=17). Minsky's *financial instability hypothesis* stelt dat goed draaiende economieën leiden tot soepelere leningen, prijsstijgingen van activa, en speculatieve prijsstijgingen die, wanneer ze afwijken van reële ontwikkelingen, tot marktfalen en faillissementen leiden [17](#page=17). ### 2.6 De institutionele school De institutionele school benadrukt het belang van maatschappelijke structuren en bestaande *instituties* (formele en informele spelregels) voor het economisch handelen van individuen. Thorstein Veblen zag de mens als een sociale constructie wiens gedrag wordt beïnvloed door sociale veranderingen. Institutionisten pleiten voor betere wetgeving en instituties, zoals geïllustreerd door de New Deal. Ze opteren ook voor verticale integratie om de onvoorspelbaarheid en hoge *transactiekosten* van de vrije markt te vermijden [18](#page=18). ### 2.7 De gedrageconomische school Herbert Simon introduceerde het concept van *bounded rationality*, waarbij individuen niet naar optimale, maar naar "goed genoeg" beslissingen zoeken vanwege beperkingen in hun vermogen. Grondleggers Daniel Kahneman en Amos Tversky toonden aan dat menselijke keuzes bij onzekerheid vaak gebaseerd zijn op vereenvoudigde vuistregels, zoals *loss aversion* (grotere waarde toegekend aan verlies dan aan winst), de *availability heuristic* (inschatten van kansen op basis van hoe snel iets beschikbaar is in het geheugen), de drempelvuistregel (negeren van kansen onder een bepaalde drempelwaarde), en *rampability* (negeren van kans op herhaling van rampen na verloop van tijd) [19](#page=19). ### 2.8 De school van geluk De school van geluk erkent dat hoge materiële consumptie niet noodzakelijk tot geluk leidt. Men streeft naar geluk en relatieve rijkdom (rijker zijn dan anderen). Een hoge mate van tewerkstelling en aandacht voor geestelijke gezondheid en gezinsleven zijn wenselijk vanuit dit perspectief. Gelukseconomen geloven in de *institutionele maakbaarheid* van gelukservaringen [20](#page=20). ### 2.9 De praktijkschool van economische ontwikkeling Dit model, gebaseerd op de *ontwikkelingsstaat*, benadrukt de rol van sterke overheidsinterventie en samenwerking tussen staat en private sector voor economische ontwikkeling, zoals gezien bij de Aziatische tijgers. Dit model, verwant aan mercantilisme, streeft naar ontwikkeling van eigen industrieën door importbeperking en exportuitbreiding, met een focus op bescherming van *infant industries*. In tegenstelling tot centrale planning, werden bedrijven hierbij ondersteund om op de internationale markt te kunnen concurreren via een *selectiemechanisme van de vrije markt*. In Afrika en Latijns-Amerika leidde bescherming zonder internationale competitiviteit en *bad governance* tot inefficiëntie [20](#page=20) [21](#page=21). ### 2.10 De neoliberale ideologie Vanaf de jaren 1970 werd de klassieke *laissez-faire* economie, of neoliberalisme, populair. De kernideeën zijn de *onzichtbare hand*, maximale efficiëntie door vrije markten, minimale overheidsbemoeienis, privatisering, vermarkting van publieke dienstverlening, deregulering en onbeperkte vrijhandel. Kritiek hierop richt zich op het succes van landen die juist overheidsinterventie toepassen en op overheidssubsidies voor innovatieve bedrijven. Milton Friedman's monetarisme, met nadruk op het beheersen van de geldhoeveelheid, bood een alternatief voor het Keynesianisme en kreeg invloed via leiders als Reagan en Thatcher. Veel neoliberale ideeën, zoals privatisering, zijn doorgevoerd, maar de crisis van 2008 leidde tot een faillissement van de neoliberale doctrine door de crash van gedereguleerde financiële markten [21](#page=21) [22](#page=22). --- # Marktwerking: vraag, aanbod en elasticiteit Dit deel behandelt de fundamentele concepten van vraag en aanbod, hoe deze samenkomen om marktevenwichten te bepalen, en hoe elasticiteit de gevoeligheid van deze interacties voor prijsveranderingen meet. ### 3.1 De wet van de vraag De gevraagde hoeveelheid verwijst naar de hoeveelheid goederen en diensten die kopers wensen te kopen in een specifieke periode tegen een bepaalde prijs. De wet van de vraag stelt dat, *ceteris paribus* (alle andere factoren gelijkblijvend), een stijging van de prijs leidt tot een daling van de gevraagde hoeveelheid, en omgekeerd [24](#page=24). > **Tip:** *Ceteris paribus* is een cruciaal concept dat impliceert dat we ons bij de analyse van de vraag enkel richten op de prijsverandering, terwijl we andere potentieel beïnvloedende factoren zoals het weer, de prijzen van gerelateerde goederen of het inkomen van de koper negeren [24](#page=24). #### 3.1.1 Het vraagschema en de vraagcurve De vraag zelf is de relatie tussen de gevraagde hoeveelheid en de prijs van een goed of dienst, op voorwaarde dat *ceteris paribus* geldt. Dit wordt ook wel de individuele bereidheid tot betalen (willingness to pay) genoemd [24](#page=24). Het vraagschema toont deze relatie in tabelvorm, terwijl de vraagcurve een grafische weergave is van het individuele vraagschema. De wiskundige relatie kan worden uitgedrukt als $Q_v = a - bP$ of $P = \frac{a}{b} - \frac{1}{b}Q_v$ [24](#page=24). #### 3.1.2 Individuele vraag en marktvraag Een markt is een specifieke verzameling van kopers en verkopers. De marktvraag is de som van alle individuele vragen en weerspiegelt de relatie tussen de prijs en de totale hoeveelheid die in de markt wordt gevraagd. Wiskundig kan dit worden uitgedrukt als de som van de individuele gevraagde hoeveelheden: $Q_{\text{markt}} = Q_{\text{student a}} + Q_{\text{student b}}$ [25](#page=25). #### 3.1.3 Verandering in vraag versus verandering in gevraagde hoeveelheid Veranderingen in de prijs van een goed leiden tot bewegingen *langs* de vraagcurve, wat resulteert in een verandering van de gevraagde hoeveelheid [25](#page=25). Wanneer de *ceteris paribus*-hypothese wordt opgeheven en andere factoren dan de prijs wijzigen, verschuift de vraagcurve zelf. Deze factoren omvatten: * **Voorkeuren (preferenties):** Deze worden beïnvloed door culturele factoren, maatschappelijke normen, en veranderende trends (bv. vegetarisme). Plotselinge gebeurtenissen (bv. ziekte-uitbraken) kunnen ook tijdelijke effecten hebben [25](#page=25). * **Prijzen van gerelateerde goederen:** * **Substitutiegoederen:** Goederen die in de plaats van een ander goed geconsumeerd kunnen worden (bv. bier en wijn). Een prijsstijging van een substituut leidt tot een hogere vraag naar het andere goed [25](#page=25). * **Complementaire goederen:** Goederen die samen met een ander goed worden geconsumeerd (bv. koffiemachine en koffiecups). Een prijsdaling van een complementair goed leidt tot een hogere vraag naar het andere goed [26](#page=26). * **Inkomen (Y):** * **Normaal goed:** De vraag neemt toe wanneer het inkomen stijgt [26](#page=26). * **Inferieur goed:** De vraag neemt af wanneer het inkomen stijgt (bv. huismerken) [26](#page=26). * **Aantal kopers:** Een toename van het aantal kopers op de markt leidt doorgaans tot een hogere vraag [26](#page=26). * **Verwachtingen:** Verwachtingen over toekomstige prijzen van het product zelf, gerelateerde producten, of het eigen inkomen kunnen de huidige vraag beïnvloeden. Verwachtingen van toekomstige prijsdalingen kunnen leiden tot uitstel van aankopen [26](#page=26). ### 3.2 Het aanbod De aangeboden hoeveelheid verwijst naar de hoeveelheid goederen en diensten die verkopers wensen te verkopen in een specifieke periode tegen een bepaalde prijs. De wet van het aanbod stelt dat, *ceteris paribus*, een stijging van de prijs leidt tot een stijging van de aangeboden hoeveelheid, en omgekeerd. Dit wordt gedreven door de marginale kosten (MK): indien de MK hoger is dan de marginale opbrengsten (MO), stopt extra productie. Marginale productiekosten stijgen vaak door factoren als overwerk, ploegenarbeid of machineonderhoud [27](#page=27). #### 3.2.1 Het aanbodschema en de aanbodcurve Het aanbod is de relatie tussen de aangeboden hoeveelheid en de prijs van een goed of dienst, onder *ceteris paribus*-omstandigheden. Het aanbodschema toont deze relatie in tabelvorm, en de aanbodcurve is de grafische weergave [27](#page=27) [28](#page=28). #### 3.2.2 Individueel aanbod en marktaanbod Het marktaanbod is de som van alle individuele aanbodsfuncties en geeft de relatie weer tussen de prijs en de totale hoeveelheid die in de markt wordt aangeboden [28](#page=28). #### 3.2.3 Verandering in aanbod versus verandering in aangeboden hoeveelheid Net als bij de vraag, leiden prijsveranderingen tot bewegingen *langs* de aanbodcurve, wat resulteert in een verandering van de aangeboden hoeveelheid. Opheffing van de *ceteris paribus*-hypothese, waardoor andere factoren dan de prijs wijzigen, leidt tot een verschuiving van de aanbodcurve zelf. Deze factoren zijn [28](#page=28): * **Prijzen van gerelateerde goederen:** * **Substituten in de productie:** Goederen die met beschikbare productiemiddelen in plaats van andere goederen geproduceerd kunnen worden (bv. bier en wijn) [29](#page=29). * **Complementen in de productie:** Goederen die samen goedkoper geproduceerd kunnen worden (bv. afgeroomde melk en boter). Het aanbod stijgt wanneer de prijs van complementen stijgt [29](#page=29). * **Prijzen van inputs (productiekosten):** Hogere inputprijzen leiden tot hogere marginale kosten en een daling van het aanbod (bv. stijgende suikerprijs voor frisdrank) [29](#page=29). * **Aantal verkopers:** Een toename van het aantal verkopers verschuift de aanbodcurve naar rechts [29](#page=29). * **Productiviteit:** Hogere productiviteit verlaagt de marginale kosten en verhoogt het aanbod (bv. automatisering) [29](#page=29). * **Verwachtingen:** Producenten die verwachten dat de prijs zal stijgen, kunnen investeren in productiecapaciteit, waardoor het aanbod toeneemt [29](#page=29). ### 3.3 Marktevenwicht Marktevenwicht is de situatie waarin de gevraagde en aangeboden hoeveelheid aan elkaar gelijk zijn, en er geen stimulans is voor kopers of verkopers om iets te veranderen [30](#page=30). * **Evenwichtsprijs:** De prijs waarbij de gevraagde en aangeboden hoeveelheid gelijk zijn [30](#page=30). * **Evenwichtshoeveelheid:** De hoeveelheid die bij de evenwichtsprijs wordt gevraagd en aangeboden [30](#page=30). #### 3.3.1 Verandering van het marktevenwicht Het analyseren van veranderingen in het marktevenwicht omvat drie stappen: 1. Bepalen of de economische verandering leidt tot een verschuiving van de vraag- of aanbodcurve. 2. Identificeren van de richting van de verschuiving. 3. Vaststellen van het nieuwe evenwicht met een nieuwe prijs en hoeveelheid [30](#page=30). #### 3.3.2 De wet van Davenant-King De wet van Davenant-King stelt dat een beperkte daling in de oogst van een vergankelijk landbouwproduct kan leiden tot een scherpe prijsstijging, en omgekeerd. Dit effect is significant wanneer de gevraagde hoeveelheid niet sterk reageert op prijsveranderingen (inelastische vraag) [31](#page=31). ### 3.4 Elasticiteit Elasticiteit is een meeteenheid die aangeeft in welke mate een variabele reageert op een wijziging in een andere variabele. Overheden gebruiken elasticiteitsconcepten om gedrag van consumenten en producenten bij te sturen via subsidies of belastingen, en bedrijven gebruiken het om de kwantitatieve effecten van maatregelen in te schatten. Belangrijke elasticiteiten zijn de prijselasticiteit van vraag/aanbod, inkomenselasticiteit en kruisprijselasticiteit [32](#page=32). #### 3.4.1 Prijselasticiteit van de vraag De prijselasticiteit van de vraag meet de gevoeligheid van de gevraagde hoeveelheid voor prijswijzigingen van een goed, *ceteris paribus*. Het wordt berekend als de verhouding van de procentuele verandering in de gevraagde hoeveelheid tot de procentuele verandering in de prijs. De bekomen waarde geeft aan met welk percentage de gevraagde hoeveelheid verandert wanneer de prijs met 1% stijgt. Er zijn twee methoden: boogelasticiteit (middelpuntelasticiteit) voor grotere prijsveranderingen, en puntelasticiteit voor infinitesimale veranderingen [32](#page=32). * **Formule (puntelasticiteit):** $E_p = \frac{\% \Delta Q_v}{\% \Delta P}$ of meer formeel: $E_p = \frac{dQ_v}{dP} \cdot \frac{P}{Q_v}$ #### 3.4.2 Bepalende factoren van de prijselasticiteit van de vraag Factoren die de prijselasticiteit van de vraag beïnvloeden zijn: * **Alternatieven (substituten):** Hoe meer substituten beschikbaar zijn, hoe elastischer de vraag [33](#page=33). * **Aard van de goederen:** Noodzakelijke goederen hebben een lagere prijsgevoeligheid (inelastischer) dan luxegoederen (elastischer). Verslavende goederen hebben een zeer lage elasticiteit [33](#page=33). * **Inkomen van de consument:** Consumenten met een hoger inkomen zijn doorgaans minder prijsgevoelig. Het aandeel van de prijs van het goed in het totale budget speelt ook een rol (bv. zakje chips versus e-bike) [33](#page=33). * **Tijdsbestek:** Op de lange termijn is de vraag prijsgevoeliger dan op de korte termijn, omdat consumenten meer tijd hebben om hun gedrag aan te passen en naar alternatieven te zoeken [33](#page=33). #### 3.4.3 Elastische en onelastische vraag Er zijn drie hoofdcategorieën van prijselasticiteit van de vraag: * **Elastische vraag:** De procentuele verandering van de gevraagde hoeveelheid (in absolute waarde) is groter dan de procentuele verandering van de prijs ($|E_p| > 1$). De elasticiteit ligt tussen $-\infty$ en $-1$ [33](#page=33). * **Eenheidselasticiteit (uni-elasticiteit):** De procentuele verandering van de gevraagde hoeveelheid is gelijk aan de procentuele verandering van de prijs ($|E_p| = 1$) [33](#page=33). * **Onelastische vraag (inelastische vraag):** De procentuele verandering van de gevraagde hoeveelheid (in absolute waarde) is kleiner dan de procentuele verandering van de prijs ($|E_p| < 1$). De elasticiteit ligt tussen 0 en 1 [33](#page=33). Extremen zijn: * **Perfect elastische vraag:** $E_p = -\infty$ [33](#page=33). * **Perfect onelastische vraag:** $E_p = 0$ [33](#page=33). #### 3.4.4 Prijselasticiteit en de lineaire vraagcurve Een vlakkere vraagcurve impliceert een grotere prijsgevoeligheid, dus een elastischere vraag, terwijl een steilere curve duidt op een lagere prijsgevoeligheid, dus een onelastischere vraag [34](#page=34). #### 3.4.5 Prijselasticiteit en omzet De relatie tussen prijselasticiteit en totale omzet (TO) is cruciaal: * **Onelastische vraag:** Prijsdaling leidt tot minder dan proportionele toename van de gevraagde hoeveelheid, waardoor de totale omzet daalt. Prijs en omzet bewegen in dezelfde richting [34](#page=34). * **Elastische vraag:** Prijsdaling leidt tot meer dan proportionele toename van de gevraagde hoeveelheid, waardoor de totale omzet stijgt. Prijs en omzet bewegen in omgekeerde richting [34](#page=34). #### 3.4.6 Uitzonderingen op de prijselasticiteit van de vraag * **Veblen-goederen:** Goederen die aantrekkelijker worden naarmate ze duurder worden, omdat de prijs als kwaliteitsindicator wordt gezien (bv. een goedkope Porsche of Rolex verkoopt minder goed). Deze goederen hebben een positieve prijselasticiteit van de vraag [34](#page=34). * **Giffen-goederen:** Een speciaal type inferieur goed waarbij een prijsstijging leidt tot een stijging van de gevraagde hoeveelheid, en vice versa. Dit is een uitzondering op de normale negatieve prijselasticiteit. Vereisten hiervoor zijn: geen aantrekkelijke vervangers, consument consumeert minder van het goed bij een inkomenstoename, het goed neemt een groot deel van het budget in beslag, en het inkomen is beperkt [34](#page=34). > **Tip:** Het **reboundeffect** beschrijft hoe efficiëntieverbeteringen (bv. in milieubeleid) niet altijd leiden tot de verwachte besparingen, omdat consumenten en producenten hun gedrag aanpassen, wat soms leidt tot een deels tenietgedaan effect van de efficiëntieverbetering [35](#page=35). #### 3.4.7 Inkomenselasticiteit van de vraag De inkomenselasticiteit van de vraag meet de gevoeligheid van de gevraagde hoeveelheid voor veranderingen in het inkomen van de consument, *ceteris paribus* [35](#page=35). * **Formule:** $E_y = \frac{\% \Delta Q_v}{\% \Delta Y}$ De bekomen waarde geeft aan met welk percentage de gevraagde hoeveelheid wijzigt wanneer het inkomen met 1% stijgt [35](#page=35). * **Classificatie:** * **Normale goederen:** $E_y > 0$. * **Noodzakelijke goederen:** $0 < E_y < 1$. Vraag neemt toe met inkomen, maar het budgetaandeel daalt [35](#page=35). * **Luxegoederen:** $E_y > 1$. Vraag neemt sterk toe met inkomen; het budgetaandeel kan stijgen of dalen [35](#page=35). * **Inferieure goederen:** $E_y < 0$. De vraag neemt af wanneer het inkomen stijgt (bv. huismerken) [35](#page=35). #### 3.4.8 Inkomenselasticiteit van de vraag: wet van Engel De wet van Engel stelt dat bij een stijging van het inkomen, de uitgaven voor voeding stijgen, maar het budgetaandeel van voedingsuitgaven daalt, terwijl het budgetaandeel van luxegoederen stijgt. De Engelcurve (inkomensvraagcurve) illustreert dit verband tussen inkomen (Y) en gevraagde hoeveelheid (Q). Voor noodzakelijke goederen is er altijd enige vraag, zelfs bij nul inkomen (door ontsparen). Luxegoederen worden pas gevraagd vanaf een drempelinkomen. Inferieure goederen worden bij hogere inkomens vervangen door betere alternatieven [36](#page=36). #### 3.4.9 Kruisprijselasticiteit van de vraag De kruisprijselasticiteit van de vraag meet de gevoeligheid van de gevraagde hoeveelheid van goed A voor prijsveranderingen van goed B, *ceteris paribus* [37](#page=37). * **Formule:** $E_{xy} = \frac{\% \Delta Q_{v,A}}{\% \Delta P_B}$ De bekomen waarde geeft aan met welk percentage de gevraagde hoeveelheid van goed A verandert wanneer de prijs van goed B met 1% stijgt [37](#page=37). * **Interpretatie:** 1. **Substitutiegoederen:** Positieve kruisprijselasticiteit ($E_{xy} > 0$). Een prijsstijging van goed B leidt tot een toename van de vraag naar goed A (bv. OV-prijs stijgt, vraag naar auto's stijgt) [37](#page=37). 2. **Complementen:** Negatieve kruisprijselasticiteit ($E_{xy} < 0$). Een prijsstijging van goed B leidt tot een daling van de vraag naar goed A (bv. benzineprijs stijgt, vraag naar auto's daalt) [37](#page=37). 3. **Onafhankelijke goederen:** Kruisprijselasticiteit is nul ($E_{xy} = 0$). Prijsveranderingen van het ene goed hebben geen impact op de vraag naar het andere [37](#page=37). #### 3.4.10 Prijselasticiteit van het aanbod De prijselasticiteit van het aanbod meet de gevoeligheid van de door producenten aangeboden hoeveelheid voor prijswijzigingen, *ceteris paribus* [38](#page=38). * **Formule:** $E_a = \frac{\% \Delta Q_a}{\% \Delta P}$ De bekomen waarde geeft aan met welk percentage de aangeboden hoeveelheid wijzigt wanneer de prijs met 1% stijgt [38](#page=38). * **Classificatie:** * **Perfect (volmaakt) elastisch aanbod:** Een zeer kleine prijsverandering leidt tot een extreem grote verandering in het aanbod. De aanbodcurve is horizontaal ($E_a \rightarrow \infty$) [39](#page=39). * **Elastisch aanbod:** De procentuele wijziging van de aangeboden hoeveelheid is groter dan de procentuele wijziging van de prijs. De elasticiteit ligt tussen +1 en +$\infty$. De aanbodcurve is relatief vlak [39](#page=39). * **Eenheidselasticiteit (uni-elasticiteit):** De procentuele wijziging van de aangeboden hoeveelheid is gelijk aan de procentuele wijziging van de prijs ($E_a = 1$) [39](#page=39). * **Onelastisch aanbod:** De procentuele wijziging van de aangeboden hoeveelheid is kleiner dan de procentuele wijziging van de prijs. De elasticiteit ligt tussen 0 en 1. De aanbodcurve is relatief steil [39](#page=39). * **Perfect onelastisch aanbod:** Prijsveranderingen wijzigen het aanbod niet. De prijselasticiteit is 0. De aanbodcurve is verticaal [39](#page=39). --- # Overheidsingrijpen en externe effecten Dit onderwerp onderzoekt hoe overheidsingrijpen, zoals belastingen en subsidies, de marktwerking beïnvloeden en analyseert de impact van externe effecten, zowel negatieve als positieve, op de maatschappelijke welvaart. ### 4.1 Overheidsingrijpen in de markt Markten zonder overheidsinterventie zijn zeldzaam, aangezien overheden op verschillende manieren ingrijpen. Dit omvat de invoering van consumptiebelastingen (zoals btw), subsidies, prijsreguleringen (minimum- en maximumprijzen) en hoeveelheidsreguleringen (quota). Deze interventies hebben gevolgen voor consumenten, producenten en de overheid zelf, en kunnen leiden tot welvaartsverlies of 'deadweight loss'. Deadweight loss wordt gedefinieerd als een welvaartsverlies door afwijking van het marktevenwicht als gevolg van marktbeperkingen, uitgedrukt als verloren surplus ten opzichte van het maximale totaalsurplus [43](#page=43). #### 4.1.1 Marktconform versus niet-marktconform ingrijpen Overheidsingrijpen kan marktconform of niet-marktconform zijn [43](#page=43). * **Marktconform ingrijpen** handhaaft de vrije prijsvorming [43](#page=43). * **Niet-marktconform ingrijpen** blokkeert de vrije prijsvorming [43](#page=43). #### 4.1.2 Indirecte belastingen en subsidies Indirecte belastingen verschillen van directe belastingen doordat er geen directe band is tussen de economische agent die de belasting betaalt en de belastende overheid; de belasting wordt door een derde aan de belastingdienst overgedragen. Voorbeelden zijn btw en accijnzen. Indirecte belastingen kunnen worden uitgedrukt als een eenheidsbelasting (bv. accijnzen) of als een waardebelasting (een percentage van de prijs, bv. btw) [43](#page=43). ##### 4.1.2.1 Gevolgen van indirecte belastingheffing De last van een indirecte belasting wordt verdeeld tussen consumenten en producenten, afhankelijk van de prijselasticiteit van vraag en aanbod [44](#page=44). * **Prijselasticiteit van de vraag**: Hoe prijselastischer de vraag is, hoe minder de last van de belasting op de consument valt. Hoe prijs*on*elastischer de vrager, hoe groter de last voor de consument [44](#page=44). * **Prijselasticiteit van het aanbod**: Een vergelijkbare redenering geldt voor het aanbod [44](#page=44). * **Verdeling van de last**: De verdeling van de belastingdruk hangt af van de combinatie van beide prijselasticiteiten. De zijde die het meest elastisch is, reageert het meest op prijsveranderingen en zal het minst betalen [44](#page=44). * **Welvaartsverlies**: Om een zo klein mogelijk welvaartsverlies te realiseren, zal de overheid goederen moeten belasten met een onelastische vraag en/of aanbod [44](#page=44). Vanuit economisch oogpunt maakt het niet uit of de producent of de consument wordt belast; de verdeling van de last is praktisch georiënteerd, vaak uit administratieve en controlematige overwegingen [45](#page=45). ##### 4.1.2.2 Procentueel belastingtarief De gevolgen voor consumentensurplus (CS), producentensurplus (PS), belastingontvangsten en welvaartsverlies zijn hetzelfde, ongeacht of een autonome component of een procentuele component van de prijs verandert. Een verandering in een autonome component leidt tot een evenwijdige verandering, terwijl een procentuele verandering de rico (hellingsgetal) beïnvloedt [45](#page=45). ##### 4.1.2.3 Hogere belastingtarieven en belastingontvangsten Hogere belastingen leiden niet altijd tot hogere belastingontvangsten. Als beleidsmakers het tarief aanzienlijk verhogen, kunnen meer transacties verdwijnen. Dit verband wordt weergegeven door de Laffercurve [46](#page=46). * **Laffercurve**: Grafische weergave van het verband tussen belastingtarief en belastingontvangsten [46](#page=46). ##### 4.1.2.4 Omvang welvaartsverlies (Deadweight Loss - DWL) Het welvaartsverlies (DWL) neemt toe naarmate de vraag en het aanbod elastischer zijn. Een groter verlies aan potentiële voordelen van handel is omgekeerd evenredig met de elasticiteit van vraag en aanbod [46](#page=46). ##### 4.1.2.5 Subsidies Een subsidie is een financiële ondersteuning door de overheid om het gedrag van burgers of specifieke groepen te beïnvloeden in de door de overheid gewenste richting. Dit kan gebeuren door de prijzen te verlagen, bijvoorbeeld om deelname aan cultuur of sport te stimuleren, of om te investeren in energiezuinige technieken. De essentie is dat de kost voor de consument lager wordt dan de marginale kost voor de producent [47](#page=47). #### 4.1.3 Prijsinterventie Prijsinterventie is een tussenkomst in de marktwerking waarbij de overheid minimum- of maximumprijzen oplegt [48](#page=48). ##### 4.1.3.1 Maximumprijs Een maximumprijs, ook wel prijsplafond genoemd, is de hoogste door de overheid toegelaten prijs voor een goed of dienst. Deze prijs ligt onder de marktprijs en wordt ingesteld om consumenten te beschermen tegen te hoge prijzen, met name voor basisproducten [48](#page=48). * **Effectiviteit**: Een maximumprijs is enkel effectief indien deze lager ligt dan de evenwichtsprijs [48](#page=48). * **Gevolgen**: Dit kan leiden tot een vraagoverschot (de gevraagde hoeveelheid is groter dan de aangeboden hoeveelheid). Dit vraagoverschot moet op de lange termijn worden opgevangen, bijvoorbeeld door de bouw van sociale woningen. Op de korte termijn ontstaan wachtlijsten met voorrangregels, wat sociale gelijkheid kan bevorderen maar ook discriminatie kan stimuleren. De overheid kan het tekort zelf voorzien door sociale woningbouw te financieren [48](#page=48). * **Welvaartsverlies**: Een maximumprijs kan welvaartsverlies veroorzaken [48](#page=48). > **Tip:** Een maximumprijs is bedoeld om bepaalde groepen in de maatschappij te beschermen die anders van een goed of dienst uitgesloten zouden kunnen worden op de vrije markt [48](#page=48). ##### 4.1.3.2 Minimumprijs Een minimumprijs is de minimaal toegelaten prijs voor een goed of dienst, die boven de marktprijs ligt. Deze wordt ingesteld om producenten te beschermen en hen voldoende inkomen te bezorgen wanneer de markt dit niet kan [49](#page=49). * **Redenen**: De overheid kan dit doen als de evenwichtsprijs sociaal of economisch niet verantwoord wordt geacht, bijvoorbeeld om faillissementen tegen te gaan in sectoren zoals de landbouw [49](#page=49). * **Gevolgen**: Dit kan leiden tot overschotten (bv. graanbergen, wijnplassen). De overheid koopt deze overschotten vaak op, wat slecht nieuws is voor belastingbetalers en consumenten, en potentieel ook voor de wereldmarkt [49](#page=49). * **Effectiviteit**: Een minimumprijs is enkel bindend indien deze hoger is dan de evenwichtsprijs. Dit resulteert in een aanbodoverschot [49](#page=49). #### 4.1.4 Quota Een quota is een overheidsinterventie die de minimale of maximale verhandelde hoeveelheid van een product vastlegt. Dit zijn restricties op verhandelde hoeveelheden die soms worden ingevoerd om ongewenste negatieve gevolgen van marktuitkomsten te beperken [49](#page=49). * **Voorbeelden**: Visvangst, leerplicht tot 18 jaar, melkquota [49](#page=49). * **Effectiviteit**: Een quota is enkel bindend indien de vastgelegde hoeveelheid lager is dan de evenwichtshoeveelheid. De prijs wordt vervolgens bepaald op basis van de elasticiteit van vraag en aanbod [49](#page=49). ### 4.2 Externe effecten (externaliteiten) Externe effecten of externaliteiten zijn kosten of opbrengsten die voortvloeien uit een markttransactie, maar die ten laste vallen van of ten goede komen aan een derde partij die niet direct bij de transactie betrokken is en hiervoor geen compensatie ontvangt of betaalt. Bij kosten spreken we van negatieve externe effecten, bij opbrengsten van positieve externe effecten. Noch de koper, noch de verkoper heeft de intentie om externaliteiten te veroorzaken [60](#page=60). #### 4.2.1 Negatieve externe effecten Negatieve externe effecten leiden tot marktfalen, wat verwijst naar een allocatie van middelen in de vrije markt die de maatschappelijke welvaart niet maximaliseert [61](#page=61). * **Kenmerken**: Gedrag van economische agenten heeft rechtstreeks invloed op het nut van andere economische agenten, zonder dat er compensaties worden betaald. Dit kan resulteren in milieuvervuiling [61](#page=61). * **Marktinefficiëntie**: Bij productie van goederen die vervuiling veroorzaken, zijn er naast de private marginale kosten (MK) ook marginale externe kosten (MEK). In een vrije markt zonder overheidsinterventie worden deze kosten niet vergoed door verkoper of koper, maar gedragen door omwonenden en toekomstige generaties. Het vrije marktevenwicht is hierdoor niet het welvaartsoptimum [61](#page=61). * **Gevolg vrije markt**: De productie zal te hoog zijn door het niet of te weinig aanrekenen van de externe kosten. De maatschappelijk gewenste hoeveelheid (sociaal optimum) is lager dan de hoeveelheid in de markt [62](#page=62). * **Oplossingen**: Om dit probleem aan te pakken, kan de overheid ingrijpen met: * **Belastingen (Pigouviaanse heffing)**: Een belasting die gelijk is aan de negatieve externe kosten, waardoor het marktevenwicht verschuift naar het sociaal optimum. De veroorzaker internaliseert de kosten [62](#page=62) [63](#page=63). * **Quota**: Een beperking op de te produceren of uit te stoten hoeveelheid [49](#page=49) [62](#page=62). * **Normen**: Bedrijven mogen niet meer uitstoten dan de vastgestelde norm [64](#page=64). * **Emissierechten**: Verhandelbare rechten om een bepaalde hoeveelheid te mogen uitstoten. Emissierechten en de Pigouviaanse belasting zijn equivalenten [64](#page=64). > **Tip:** Bij invoering van een beperking (zoals een belasting of quota) wordt het private welvaartsverlies (A) verdeeld over consument en producent. De maatschappij lijdt echter minder onder vervuiling, wat leidt tot een maatschappelijke baten (A + B). De totale maatschappelijke welvaart neemt dus toe met B [62](#page=62). * **Pigouviaanse belasting**: Een belasting die overeenkomt met de negatieve externaliteiten, waardoor het marktevenwicht naar het sociaal optimum verschuift en marktfalen wordt opgelost. De fiscale opbrengst is $Q_{optimum} \times T$. Bedrijven zullen reduceren als hun marginale reductiekost (MRK) lager is dan de belastingtarief ($t^*$) [63](#page=63) [64](#page=64). #### 4.2.2 Positieve externe effecten Positieve externe effecten treden op wanneer een markttransactie gunstige gevolgen heeft voor derden die hier niet voor betalen. Dit kan leiden tot marktfalen doordat er een te laag aanbod is van de betreffende goederen of diensten [60](#page=60) [64](#page=64). * **Marktfalen**: De maatschappelijke marginale baat (MMB) ligt hoger dan de private marginale baat (MB), en het verschil is het marginale positieve externe effect. De vrije markt zal minder aanbieden dan maatschappelijk gewenst is, waardoor de maatschappelijke gewenste hoeveelheid ($Q_{optimum}$) hoger ligt dan de marktgeproduceerde hoeveelheid ($Q_{markt}$) [65](#page=65). * **Oplossingen**: Om positieve externaliteiten te stimuleren, kan de overheid ingrijpen met: * **Pigouviaanse subsidie**: Een subsidie die de kosten van positieve externaliteiten compenseert, waardoor het evenwicht verschuift naar het maatschappelijk optimum. Dit kan in de vorm van consumenten- of producentensubsidies zijn. De welvaartswinst wordt weergegeven als B in de relevante grafiek. Subsidies kunnen echter alleen worden geheven als er ook belastingen worden geïnd, bij voorkeur Pigouviaanse belastingen op negatieve externe effecten [65](#page=65). * **Gebodsbepalingen**: Overheden kunnen activiteiten met positieve externaliteiten verplichten, zoals leerplicht, inentingen en vaccinatiecampagnes [66](#page=66). > **Voorbeelden van positieve externe effecten:** > * **Onderwijs**: Leidt op lange termijn tot een hoger aanbod van getalenteerde medewerkers [64](#page=64). > * **Fundamenteel wetenschappelijk onderzoek**: Leidt tot technologische vooruitgang en marktinnovaties op lange termijn, maar privé-initiatieven richten zich vaak op kortetermijnopbrengsten. De overheid financierde bijvoorbeeld de ontwikkeling van het internet [66](#page=66). #### 4.2.3 Alternatieve manieren om externaliteiten op te lossen Naast overheidsingrijpen zijn er ook alternatieve middelen om externaliteiten aan te pakken: * **Morele en sociale normen**: Campagnes voor gedragsaanpassing (bv. BOB-campagne) en het sociale weefsel van de maatschappij (vrijwilligerswerk, jeugdverenigingen) [66](#page=66). * **Vrijwillige donaties en liefdadigheidsorganisaties** [66](#page=66). * **Industrieel beleid**: Middelen zoals patenten (octrooien) geven een tijdelijk alleenrecht op een uitvinding in ruil voor publieke kennisdeling. Dit stimuleert bedrijven om meer onderzoek te doen, wat leidt tot positieve externe effecten zoals verbeterde volksgezondheid. Dit kan echter leiden tot discussies over de duur en het nut van patenten [66](#page=66) [67](#page=67). ##### 4.2.3.1 Coase theorema Het Coase theorema stelt dat particuliere economische agenten externe effecten onderling kunnen oplossen en de welvaart kunnen verhogen, op voorwaarde dat: 1. De eigendomsrechten goed zijn omschreven [67](#page=67). 2. Er kan worden onderhandeld zonder transactiekosten [67](#page=67). 3. De schade en de waarde van de transactie meetbaar zijn [67](#page=67). 4. Het aantal betrokken partijen beperkt is [67](#page=67). Onder deze voorwaarden kunnen externaliteiten worden opgelost zonder tussenkomst van derden. Het hangt hierbij niet af van wie de rechten heeft, maar van duidelijke afspraken en de waardering van schade en transacties. In de praktijk zijn deze voorwaarden echter zelden volledig vervuld, met name door een groot aantal betrokken partijen, transactiekosten en onduidelijke eigendomsrechten [67](#page=67) [68](#page=68). #### 4.2.4 Internaliteiten Internaliteiten treden op wanneer de acties van een individu onbedoelde gevolgen hebben voor het individu zelf, maar op een later tijdstip. Deze kunnen positief of negatief zijn [68](#page=68). * **Negatieve internaliteiten**: Individuen houden onvoldoende rekening met toekomstige kosten, deels door 'bounded rationality' (beperkte rationaliteit). Verslavingen vertonen kenmerken zoals kleine tijdsintervallen tussen acties, kleine gevolgen per actie, gevolgen die ver in de toekomst liggen, en het idee dat het vandaag nog vermijdbaar is. Vanuit sociaal oogpunt heeft een individu een te hoge betalingsbereidheid voor goederen met negatieve internaliteiten (demeritegoederen) [68](#page=68). * **Positieve internaliteiten**: Gezonde voeding en sporten hebben positieve gevolgen op lange termijn. Individuen hebben hiervoor een te lage betalingsbereidheid (meritegoederen of verdienstegoederen) [68](#page=68). > **Waarschuwing:** Er moet worden opgepast voor paternalisme (de overheid denkt het beter te weten), omdat dit de consumentensoevereiniteit kan beïnvloeden [68](#page=68). --- # Welvaart, publieke goederen en gemeenschappelijke bronnen Hier is een gedetailleerde samenvatting voor het onderwerp "Welvaart, publieke goederen en gemeenschappelijke bronnen", opgesteld als een examengeklaarde studiehandleiding. ## 5. Welvaart, publieke goederen en gemeenschappelijke bronnen Dit onderwerp behandelt de berekening van welvaart in markten, de definities en problemen rond publieke goederen en gemeenschappelijke bronnen, en hun specifieke beheer- en financieringsuitdagingen. ### 5.1 Welvaartseconomie en de markt Welvaartseconomie onderzoekt de welvaart van individuele marktpartijen met als doel de welvaart van de gemeenschap hieruit af te leiden. Het uitgangspunt is dat het marktmechanisme, onder specifieke voorwaarden, zorgt voor een optimale allocatie van middelen. Adam Smith's concept van de "onzichtbare hand" stelt dat marktefficiëntie alleen verzekerd is bij perfecte concurrentie, wat vereist [40](#page=40): * Perfecte symmetrische informatie [40](#page=40). * Geen marktmacht van individuele partijen [40](#page=40). * Afwezigheid van effecten van het marktevenwicht op derde partijen (externaliteiten) [40](#page=40). ### 5.2 Welvaart van de consument Deelname aan de markt vergroot de welvaart van de consument wanneer de individuele bereidheid tot betalen hoger is dan de marktprijs [40](#page=40). * **Betalingsbereidheid**: De maximumprijs die een consument wenst te betalen voor een goed of dienst, en die de waarde van het goed voor de koper meet [40](#page=40). * **Consumentensurplus (CS)**: De welvaartswinst voor de consument door deelname aan de markt. Het wordt berekend als de waarde voor de koper minus de betaalde prijs [40](#page=40). * Formule: $CS = \text{Waarde voor de koper} - \text{Prijs}$ [40](#page=40). * Het consumentensurplus wordt ook wel gezien als de door de consument gepercipieerde welvaart [40](#page=40). Een prijsdaling leidt tot een welvaartstoename omdat de welvaart van bestaande consumenten stijgt en nieuwe consumenten de markt betreden [41](#page=41). * Als de werkelijke prijs hoger is dan de reservatieprijs, is de consument niet bereid te kopen en is het consumentensurplus negatief [41](#page=41). * Als de werkelijke prijs gelijk is aan de reservatieprijs, is de consument indifferent, en is het consumentensurplus nul [41](#page=41). * Als de werkelijke prijs lager is dan de reservatieprijs, is er een positief consumentensurplus [41](#page=41). ### 5.3 Welvaart van de producent Deelname aan de markt vergroot de welvaart van de producent omdat zij een bijkomende eenheid slechts aanbieden indien de prijs hoger is dan de marginale kost voor die eenheid [41](#page=41). * **Producentensurplus (PS)**: De welvaartswinst voor de producent door deelname aan de markt. Het is de oppervlakte onder de prijs en boven de aanbodscurve [41](#page=41). * Formule: $PS = \text{Prijs} - \text{Marginale kost}$ [41](#page=41). Een prijsstijging zorgt voor meer aanbod en een verhoging van de producentenwelvaart [41](#page=41). * Als de werkelijke prijs hoger is dan de reservatieprijs (marginale kost), is er een positief producentensurplus [41](#page=41). * Als de werkelijke prijs gelijk is aan de reservatieprijs, is de agent indifferent, en is het producentensurplus nul [41](#page=41). * Als de werkelijke prijs lager is dan de reservatieprijs, is de agent niet bereid aan te bieden, en is er een negatief producentensurplus [41](#page=41). ### 5.4 Totale welvaart op de markt Bij concurrentie en in afwezigheid van externe effecten is de totale welvaart op de markt gelijk aan het totaalsurplus, wat de som is van het consumentensurplus en het producentensurplus [42](#page=42). * **Totale welvaart op de markt**: De mate waarin de waarde voor de consumenten de kosten voor producenten overtreft [42](#page=42). * Totaal CS = Waarde kopers – Totaal betaalde prijs door kopers [42](#page=42). * Totaal PS = Totaal ontvangen prijs door verkopers – Kosten voor verkopers [42](#page=42). * Formule: $\text{Totaal surplus} = \text{Totaal CS} + \text{Totaal PS}$ [42](#page=42). #### 5.4.1 Marktefficiëntie Marktefficiëntie betekent dat het marktevenwicht leidt tot de grootst mogelijke welvaart. Elke andere prijs of hoeveelheid dan die van het marktevenwicht resulteert in een daling van de welvaart vergeleken met het marktevenwicht [42](#page=42). * Links van het marktevenwicht ligt de waarde voor de consument hoger dan de productiekost [42](#page=42). * Rechts van het marktevenwicht ligt de waarde voor de consument lager dan de productiekost [42](#page=42). Het marktevenwicht leidt tot maximale welvaart en is daarom maatschappelijk wenselijk. Dit is de reden waarom veel economen pleiten voor het bevorderen van vrije marktwerking. Er kan echter een afruil zijn tussen een eerlijke verdeling van de beschikbare welvaart en efficiëntie; een gelijkere verdeling kan ten koste gaan van totale welvaart [42](#page=42). ### 5.5 Publieke goederen Publieke goederen worden gekenmerkt door twee criteria: 1. **Niet-rivaliteit**: De consumptie van het ene individu vermindert de consumptie van anderen niet [69](#page=69). 2. **Niet-exclusiviteit**: Het is onmogelijk om individuen van de consumptie uit te sluiten [69](#page=69). Publieke goederen lijken vaak gratis, maar dit is niet het geval; de waarde is de opportuniteitskost en de kosten worden gedragen door de overheid via belastingen [69](#page=69). Voorbeelden van publieke goederen zijn defensie, openbare orde, en vrij toegankelijke fietspadennetwerken [69](#page=69). #### 5.5.1 Quasi-publieke goederen Er bestaat een grijze zone tussen zuiver publieke en zuiver private goederen. Dit zijn goederen waarbij uitsluiting in principe mogelijk is, maar congestie (ophoping of verstopping) kan optreden, waardoor ze quasi-publiek worden. Voorbeelden hiervan zijn tunnels, zwembaden, wegen en parken. Sportcentra, openbaar vervoer en onderwijs kunnen ook als quasi-publieke goederen worden beschouwd wanneer de overheid besluit ze te leveren en grotendeels te financieren, ondanks betaling van contributie bij gebruik [69](#page=69) [70](#page=70). #### 5.5.2 Vrijbuiters en de financiering van publieke goederen Het **vrijbuitersprobleem** (free rider problem) doet zich voor bij publieke goederen vanwege hun niet-exclusiviteit. Een vrijbuiter is iemand die niet betaalt voor een goed waar hij wel van geniet. Dit leidt tot een te lage voorziening van het goed, omdat degenen die er baat bij hebben niet betalen, waardoor de kosten niet gedekt kunnen worden [70](#page=70). * **Marginale Bereidheid Tot Betalen (MBTB)**: De waarde die een consument hecht aan een extra eenheid van een goed [70](#page=70). * Voor publieke goederen is de marginale maatschappelijke bereidheid tot betalen gelijk aan de som van de individuele MBTB's (verticale som van individuele vraagcurven) [70](#page=70). * De **Samuelson-voorwaarde** stelt dat een publiek goed optimaal wordt voorzien wanneer de som van de bereidheid tot betalen van alle gebruikers gelijk is aan de marginale kost van de voorziening [71](#page=71). Het vrijbuitersprobleem leidt tot marktfalen, omdat de individuele rationele keuze (niet betalen) collectief leidt tot een suboptimaal resultaat (het publieke goed wordt niet of onvoldoende voorzien). De dominante strategie voor individuele actoren is vaak om niet te betalen, met als gevolg dat het publieke goed niet gerealiseerd wordt (bijvoorbeeld een dijk) [71](#page=71). Oplossingen voor het vrijbuitersprobleem zijn: * **Overheidsinterventie (dwangmacht)**: Belastingen kunnen worden geheven om publieke goederen te financieren, wat hoge transactiekosten en het probleem van het liegen over betalingsbereidheid vermijdt [72](#page=72). * **Privatisering of creatie van eigendomsrechten**: Niet-exclusieve goederen kunnen exclusief worden gemaakt door bijvoorbeeld een toltunnel te creëren, waarbij alleen betalende gebruikers toegang krijgen. Gated communities zijn een voorbeeld waarbij publieke veiligheid en groen worden geprivatiseerd [72](#page=72). Nadelen van collectieve voorziening door de overheid zijn dat individuele voorkeuren moeilijk te vertalen zijn naar collectieve beslissingen en dat beleidsmakers niet altijd het algemeen belang nastreven. Het herhaaldelijk spel in kleine, niet-anonieme groepen kan zonder dwangmacht leiden tot samenwerking [72](#page=72). #### 5.5.3 Kosten-batenanalyse voor publieke goederen Omdat er bij publieke goederen geen vrije marktwerking is, is een maatschappelijke kosten-batenanalyse essentieel om hun efficiënte voorziening te bepalen. Deze analyse weegt verwachte monetaire kosten af tegen verwachte monetaire baten, inclusief externe kosten en baten [73](#page=73). * Het bepalen van monetaire waarden voor zaken als veiligheid, milieu-impact of de waarde van een gespaard leven is complex [73](#page=73). * **Uitgedrukte voorkeursmethode**: Maakt gebruik van enquêtes om de MBTB te bepalen [73](#page=73). * **Gereveleerde voorkeursmethode**: Bepaalt de waardering op basis van gedrag, zoals de kosten (reis- en tijdskosten) die mensen maken om een goed of dienst te gebruiken [73](#page=73). #### 5.5.4 Sociale normen Publieke goederen kunnen soms worden gecreëerd en beheerd via sociale normen, zonder directe overheidsbemoeienis of privatisering, met de mogelijkheid tot vrijwillige bijdragen. Dit werkt vaak goed in lokale gemeenschappen waar men elkaar kent. Sociale normen zijn gedragsregels gebaseerd op waarden en gewoonten die verwachtingen coördineren en leiden tot uniform gedrag binnen een groep. Het succes van deze initiatieven hangt af van de lokale aard van het "publieke" goed en de mate waarin men elkaar kent [73](#page=73) [74](#page=74). ### 5.6 Gemeenschappelijke bronnen (Common Pool Resources) Gemeenschappelijke bronnen zijn goederen die **niet-exclusief maar wel rivaal** zijn. Het gebruik door één persoon vermindert de beschikbaarheid voor anderen, wat kan leiden tot uitputting [74](#page=74). Voorbeelden van gemeenschappelijke bronnen zijn vis in internationale wateren, propere lucht, wilde dieren, drukgebruikte openbare wegen, het Amazonewoud en gemeenschappelijke weidegronden [74](#page=74). #### 5.6.1 Uitputting van gemeenschappelijke bronnen Het gebruik van gemeenschappelijke bronnen door rationele economische agenten kan leiden tot uitputting, omdat de baten van individueel gebruik volledig aan de gebruiker toekomen, terwijl de kosten worden verdeeld over alle gebruikers. Dit staat bekend als de **Tragedy of the Commons** [74](#page=74). Dit probleem wordt verergerd door **negatieve externaliteiten**: gebruikers houden voornamelijk rekening met hun eigen (private) marginale kosten en niet met de kosten voor derden en de toekomst. De sociale marginale kost van hun gedrag is hoger dan de private marginale kost, wat leidt tot een marktevenwicht dat maatschappelijk onwenselijk is (overmatig gebruik). Dit is vooral problematisch bij irreversibiliteit, zoals het uitsterven van een vissoort [74](#page=74). #### 5.6.2 Eigendomsrechten en beheer van gemeenschappelijke bronnen Een mogelijke oplossing voor de uitputting van gemeenschappelijke bronnen is het toekennen van eigendomsrechten. Dit is succesvol gebleken voor goederen die, door hun exclusieve aard (bv. private eigendom), niet uitstierven (bv. koeien). Eigendomsrechten kunnen worden toegepast op land, irrigatie, waterrechten, emissierechten, visrechten, etc.. Dit kan leiden tot quota en prijsstijgingen [74](#page=74) [75](#page=75). Het afdwingen van eigendomsrechten kan echter moeilijk zijn, vooral bij mobiele zaken of wanneer de middelen moeilijk te controleren zijn (bv. visserijregels) [75](#page=75). #### 5.6.3 Polycentrisch beheer (Elinor Ostrom) Elinor Ostrom betoogde dat zowel puur publiek als puur privaat beheer van gemeenschappelijke bronnen niet altijd optimaal is. Ze pleitte voor **polycentrisch beheer**: een systeem waarbij gemeenschappelijke bronnen worden beheerd door een combinatie van burgers, private organisaties en lokale overheidsorganisaties [75](#page=75). Kernprincipes voor effectief beheer van gemeenschappelijke bronnen volgens Ostrom: * Duidelijk gedefinieerde groepsgrenzen [75](#page=75). * Regels voor gebruik aangepast aan lokale omstandigheden [75](#page=75). * Inspraak van gebruikers in de regels en aanpassingen [75](#page=75). * Erkenning van gemeenschapsregels door hogere overheden [75](#page=75). * Een controlesysteem gedragen door de leden zelf [75](#page=75). * Escalerende sancties bij overtredingen [75](#page=75). * Een toegankelijk en goedkoop systeem voor conflictbeslechting [75](#page=75). * Ingebouwde verantwoordelijkheid van het laagste niveau tot het gehele systeem [75](#page=75). Deze principes helpen bij het installeren van nieuwe sociale normen, wat kan leiden tot hoge niveaus van samenwerking en succesvol beheer, waarbij vertrouwen een cruciale factor is [75](#page=75). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Economie | Een sociale wetenschap die keuzegedrag inzake productie en consumptie onder voorwaarden van schaarste bestudeert, inclusief de gevolgen van deze keuzes voor de hele maatschappij. | | Opportuniteitskost | De niet gerealiseerde opbrengst van het best mogelijke alternatief voor de gemaakte keuze; meet de gemiste opbrengst van een alternatief middelengebruik. | | Schaarste | Een middel is schaars wanneer de mogelijke aanwending van een middel de beschikbaarheid van dat middel overstijgt, wat leidt tot keuzes. | | Productiemogelijkhedengrens (PMG) | Een curve die de maximale productie van combinaties van twee goederen voorstelt bij stabiele productiefactoren en technologie, en die de opportuniteitskost en heterogeniteit van productiefactoren weerspiegelt. | | Marktevenwicht | Een situatie waarbij de gevraagde en aangeboden hoeveelheid aan elkaar gelijk zijn, en noch kopers noch verkopers een stimulans hebben om iets te veranderen. | | Prijselasticiteit van de vraag | De gevoeligheid van de door de consument gevraagde hoeveelheid van een goed voor prijswijzigingen van dit goed of deze dienst, uitgedrukt als een percentage. | | Welvaartseconomie | Onderzoekt de welvaart van individuele marktpartijen met als doel de welvaart van de gemeenschap hieruit af te leiden, uitgaande van een efficiënte allocatie van middelen door het marktmechanisme. | | Consumentensurplus (CS) | De welvaartswinst voor de consument door deelname aan de markt; het verschil tussen de individuele bereidheid tot betalen en de werkelijke prijs. | | Producentensurplus (PS) | De welvaartswinst voor de producent door deelname aan de markt; het verschil tussen de prijs en de marginale kost voor het produceren van een extra eenheid. | | Deadweight Loss (welvaartsverlies) | Een welvaartsverlies dat ontstaat door afwijking van het marktevenwicht als gevolg van marktbeperkingen, uitgedrukt als verloren surplus ten opzichte van het maximale totaalsurplus. | | Negatief extern effect | Kosten of opbrengsten als gevolg van een markttransactie die ten laste vallen aan een derde partij die niet rechtstreeks bij de transactie betrokken is en geen compensatie ontvangt of betaalt. | | Pigouviaanse belasting | Een belasting die overeenkomt met de negatieve externaliteiten van een bepaald product, waardoor het marktevenwicht op het maatschappelijk wenselijke punt (sociaal optimum) komt te liggen en marktfalen wordt opgelost. | | Publiek goed | Een goed dat niet-rivaal (consumptie door de één vermindert die van de ander niet) en niet-exclusief (consumptie kan niet worden uitgesloten) is. | | Vrijbuiterprobleem (free rider problem) | Situatie waarbij individuen profiteren van een publiek goed zonder eraan bij te dragen, wat leidt tot een ondermaatse voorziening van dit goed door marktfalen. | | Common Pool Resource (gemeenschappelijke bron) | Een hulpbron die niet-exclusief maar wel rivaal is, wat kan leiden tot uitputting door overmatig individueel gebruik ten opzichte van de collectieve kosten. | | Tragedy of the Commons | Situatie waarbij gemeenschappelijk gebruik door rationele economische agenten van een gemeenschappelijke bron leidt tot uitputting, omdat kosten verdeeld worden terwijl baten individueel worden genoten. | | Ongelijkheid van inspanningen | Inkomensverschillen die gebaseerd zijn op factoren waar een individu verantwoordelijk voor wordt gehouden, zoals werkuren of studiemotivatie. | | Ongelijkheid van omstandigheden | Inkomensverschillen die gebaseerd zijn op factoren waar een individu niet verantwoordelijk voor is, zoals geslacht, etnische afkomst of socio-economische achtergrond. | | Lorenzcurve | Een grafische weergave van de inkomensverdeling, waarbij de horizontale as het cumulatieve aandeel in de bevolking en de verticale as het cumulatieve aandeel in het inkomen toont; hoe verder de curve van de diagonaal afwijkt, hoe groter de ongelijkheid. | | Gini-coëfficiënt | Een maatstaf voor de mate van inkomensongelijkheid, geschaald tussen 0 (perfecte gelijkheid) en 1 (perfecte ongelijkheid), berekend als de oppervlakte tussen de Lorenzcurve en de diagonaal. | | Herverdelingsbeleid | Beleid van de overheid gericht op het creëren van een rechtvaardigere verdeling van inkomen, vermogen en kansen, vaak gebaseerd op het draagkrachtprincipe en horizontale gelijkheid. | | Publieke keuzetheorie | Analyseert overheidsbeleid als een politieke markt waarin individuen en groepen, naast het algemeen belang, ook hun eigenbelang nastreven, wat leidt tot marktinefficiënties zoals rationele onwetendheid. | | Begroting | Een overzicht van alle voorziene ontvangsten en uitgaven van een overheid gedurende een bepaald jaar, met principes als annaliteit, universaliteit, eenheid, specialiteit en openbaarheid. | | Overheidsschuld | Het totaal bedrag dat de overheid heeft ontleend; de som van alle tekorten uit het verleden min afgeloste schulden, plus de rente die hierop betaald wordt. |