MVO en cooperatief ondernemen 2025.pptx

# Kritiek op het kapitalisme en de noodzaak van verandering Het kapitalistische systeem kent fundamentele gebreken die leiden tot ongelijkheid en milieuschade, en vereist een verschuiving naar verantwoord, waardegedreven en coöperatief ondernemen. ## 1. Kritiek op het kapitalisme Het huidige economische en politieke systeem wordt gekenmerkt door een gebrek aan verbeelding en een weerstand tegen verandering, wat leidt tot cynisme. Centraal staat het kapitalistische denken, dat zich richt op winstmaximalisatie, monopolisme en machtsconcentratie. Hoewel het systeem zich vaak presenteert als meritocratisch, creëert het in werkelijkheid een scheidslijn tussen een kleine groep winnaars en een groeiend aantal verliezers. ### 1.1. Kapitalistisch realisme en de implicaties De filosofie van "There Is No Alternative" (TINA) rechtvaardigt de bestaande structuren, maar negeert de ernstige gevolgen: * **Uitbuiting en vervreemding van arbeid:** Dit manifesteert zich in outsourcing, sweatshops, verlies van autonomie over het werk en de opkomst van de gig economie. * **Uitholling van de democratie:** Cronyisme, de dominante rol van grote bedrijven, controle over massamedia en "post-politiek" ondermijnen democratische processen. * **Vernietiging van de leefomgeving:** Klimaatverandering, een extractieve economie en de drang naar continue groei veroorzaken ecologische schade. * **Irrationaliteit van ongelijkheid:** Overvloed naast armoede en de extreme concentratie van rijkdom aan de top tonen de inherente onrechtvaardigheid van het systeem. ### 1.2. Kapitalisme onder druk Het kapitalisme staat onder druk vanwege de negatieve effecten op drie cruciale gebieden: * **People:** De impact op mens en maatschappij, inclusief uitbuiting en ongelijkheid. * **Planet:** De verwoestende effecten op het klimaat en het milieu. * **Profit (of welvaart):** De kern van het kapitalisme, die gericht is op het voortbrengen van goederen en diensten met meerwaarde. De vraag rijst welke van deze 'P's' momenteel de meeste aandacht krijgt of het zwaarst weegt in het huidige systeem. ### 1.3. De drie p's van verantwoord ondernemen Verantwoord ondernemen beoogt een balans te vinden tussen: * **Profit of prosperity?** Hierbij wordt een onderscheid gemaakt tussen puur financieel gewin (profit) en bredere welvaart of bloei (prosperity). * **Politics:** Een onderneming opereert niet in een vacuüm, maar is verbonden met de maatschappij. Het gaat erom aan welke soort maatschappij en wereld een onderneming wil bijdragen. ## 2. Waardegedreven ondernemen Waardegedreven ondernemen richt zich op het investeren in maatschappelijke impact en personen die maatschappelijke meerwaarde willen creëren. Dit vereist duidelijke criteria en vereisten bij investeringsbeslissingen. Het principe "geen geld verdienen aan geld" staat centraal, met transparantie als een fundamentele waarde. ### 2.1. Triodos Bank als voorbeeld Triodos Bank illustreert waardegedreven ondernemen door een strikt beleid te hanteren met betrekking tot loonverschillen. Het verschil tussen het hoogste en laagste loon is doorgaans beperkt tot 1 op 10, met een maximale bonus van acht procent van het loon. Dit staat in schril contrast met traditionele banken, waar aanzienlijke hogere salarissen en bonussen voor leidinggevenden de norm zijn, wat leidt tot extreme inkomensongelijkheid. > **Tip:** Begrijp het fundamentele verschil tussen 'profit' (financieel gewin) en 'prosperity' (brede welvaart) bij het analyseren van ondernemingsmodellen. ## 3. Sociaal ondernemen Sociaal ondernemen richt zich op het creëren van maatschappelijke waarde, waarbij winst vaak wordt geherinvesteerd in de sociale missie van de onderneming. ### 3.1. Mobiele scholen en StreetwiZe Mobile School ontwikkelt mobiele scholen voor straatkinderen met een emancipatorische focus. StreetwiZe, daarentegen, benut de "street skills" van deze kinderen door middel van leiderschapstrainingen, workshops en keynotes voor bedrijven. De winst die StreetwiZe genereert, wordt geherinvesteerd in Mobile School, waardoor het model zelfvoorzienend wordt en minder afhankelijk is van externe financiering. ## 4. Coöperatief ondernemen Coöperatief ondernemen wordt gezien als een weg naar een meer democratische economie. Het kernidee is de autonome organisatie van personen die zich vrijwillig verenigen om hun gemeenschappelijke economische, sociale of culturele behoeften te behartigen via een onderneming waarover ze gezamenlijk eigenaar zijn en die ze democratisch controleren. De slogan "Het voldoet aan uw behoeften, omdat u er eigenaar van bent" vat dit principe kernachtig samen. ### 4.1. Kenmerken van een coöperatie Coöperaties worden gekenmerkt door: * Vrijwillig en open lidmaatschap. * Democratische controle en besluitvorming door de leden. * Economische participatie door de leden. * Autonomie en onafhankelijkheid. * Onderwijs, vorming en informatieverstrekking aan leden. * Samenwerking tussen coöperaties. * Verantwoordelijkheid tegenover de gemeenschap. ### 4.2. Kernprincipes van coöperatief ondernemen De kernprincipes van coöperatief ondernemen omvatten: * **Werkerscoöperatie:** Werknemers bezitten en besturen hun eigen onderneming. Mensen die samenwerken en ondernemen binnen hun gemeenschappelijke onderneming, waarbij de werkers de aandeelhouders zijn en gezamenlijk het beheer voeren. Arbeidsrechtelijk kunnen de vennoten zowel werknemers als zelfstandigen zijn. ### 4.3. Belangrijke voordelen van het coöperatieve model Het coöperatieve model biedt diverse voordelen, zowel voor de werkers als voor de maatschappij: * **Voor werkers:** * **Samen ondernemen:** Vertrekt vanuit een gemeenschappelijke behoefte, waarbij lasten en lusten worden gedeeld. * **Eigenaarschap:** Streeft naar doelmaximalisatie in plaats van winstmaximalisatie, omdat leden gezamenlijk eigenaar zijn. * **Autonomie en zeggenschap:** Autonoom beheer op democratische wijze. * **Inbedding in de gemeenschap:** Meer aandacht voor de gemeenschap en omgeving, en grotere afhankelijkheid van de gemeenschap. * **Maatschappelijke voordelen:** * **Democratisering van de economie:** Draagt bij aan een bredere democratisering van economische macht. * **Voorkomt machtsconcentratie:** Democratische besluitvorming creëert ruimte voor meer dan alleen winst. * **Beperkte inkomstongelijkheid:** Leidt tot een gelijkere samenleving qua middelen en macht. * **Veerkracht en autonomie:** Ondernemingen zijn autonomer en veerkrachtiger tegenover globaal kapitaal. * **Collaboratieve economie:** Maakt een meer samenwerkingsgerichte economie mogelijk. ### 4.4. Belangrijke verschillen met het huidige systeem Coöperatief ondernemen onderscheidt zich van het huidige kapitalistische systeem door: * **Solidariteit en innovatie:** Integraal deel van de coöperatieve structuur, in tegenstelling tot structuren die puur op winst reageren. * **Democratie:** Eigenaarschap van economische middelen leidt tot een robuustere democratie, in tegenstelling tot het "cronyisme" van het kapitalisme. * **Gelijkheid en vrijheid:** Gelijkere condities bieden grotere vrijheid en gelijkheid, in tegenstelling tot de natuurlijke concentratie en monopolisme binnen het kapitalisme. * **Efficiëntie van herverdeling:** Een gelijkere verdeling van welvaart vermindert de noodzaak voor overheidsherverdeling, wat de sociale uitgaven en de overheidsgrootte beperkt. ### 4.5. Soorten coöperatieven Er zijn diverse vormen van coöperatieven, waaronder: * **Ecopower:** Een burgercoöperatie gericht op hernieuwbare energie. * **CoopCycle:** Een netwerk en softwareprovider voor fietskoerierscoöperatieven. * **Partago:** Een Belgische burgercoöperatie voor het delen van elektrische auto's. * **BoerEnCompagnie:** Een boerencoöperatie die werkt met community supported agriculture. ## 5. Democratiseren van de economie? Coöperatieven zijn een onderdeel van een bredere beweging om de economie te democratiseren, wat parallellen vertoont met socialistische idealen. Centraal staat de vraag hoe economische macht wordt verdeeld en welke democratische controle we willen uitoefenen over de economie, ons werk en de vruchten daarvan. ### 5.1. Verandering van regels of spel? De discussie gaat over de vraag of we de regels binnen het huidige systeem moeten veranderen, of dat we het spel zelf moeten transformeren. Dit omvat de vraag of bedrijven meer regels moeten krijgen, of dat de bedrijfsstructuur zelf moet veranderen; of we monopolisme moeten aanpakken of gelijke condities moeten creëren; of we macht moeten concentreren of verdelen; en of we het winstmotief moeten vervangen door sociale noden. Dit alles staat tegenover de vervreemding van arbeid versus eigenaarschap over arbeid. ### 5.2. Post-kapitalisme? De kritiek op het kapitalisme en de voorgestelde alternatieven werpen de vraag op naar de aard van een mogelijke post-kapitalistische economie. ## 6. Ondernemerschap en plasticiteit Het concept van "plasticiteit" van de hersenen, zoals uiteengezet door Catherine Malabou, biedt een waardevol perspectief op ondernemerschap en onze relatie met de maatschappij. ### 6.1. Flexibiliteit versus plasticiteit * **Flexibiliteit:** Dit verwijst naar het zich voortdurend aanpassen aan de omstandigheden, inclusief de "wetten van de markt", zelfs tot op het punt van zelfdestructie. Het kapitalistische systeem eist een hoge mate van flexibiliteit: zich aanpassen aan nieuwe banen, onregelmatige werktijden en multitasken, wat leidt tot een gevoel van ontworteling. * **Plasticiteit:** Dit is het vermogen om, vanuit een standvastige basis, uitdagingen aan te gaan en nieuwe wegen te creëren. Het betekent niet alleen vorm aannemen, maar ook zelf vorm geven aan de omgeving. > **Tip:** Het onderscheid tussen flexibiliteit en plasticiteit is cruciaal voor het begrijpen van veerkrachtig en betekenisvol ondernemerschap in de 21e eeuw. ### 6.2. De valse belofte van flexibiliteit De focus op flexibiliteit in ondernemerschap en werk is een valse belofte die creativiteit fnuikt en leidt tot "meer van hetzelfde". De toekomst vraagt echter om plasticiteit – het vermogen om te innoveren en positieve verandering te bewerkstelligen. ### 6.3. Voorbij optimisme en pessimisme Zowel naïef optimisme ("het komt wel goed") als cynisch pessimisme ("dingen zijn wat ze zijn, verandering is onmogelijk") gaan ervan uit dat de toekomst vastligt. Een meer constructieve benadering erkent dat de toekomst onzeker is en openstaat voor actie. ### 6.4. Het belang van hoop Hoop is essentieel om ons te motiveren om te handelen, zelfs wanneer de uitkomst onzeker is, omdat het nagestreefde doel te belangrijk is. Hoop stelt ons in staat om de toekomst te openen, in plaats van deze te bezitten. > **Voorbeeld:** De oproep van Antoine de Saint-Exupéry om mensen niet te laten slepen met taken voor het bouwen van een schip, maar om hen te leren verlangen naar de uitgestrektheid van de zee, illustreert hoe hoop en een gedeelde visie leiden tot daadwerkelijke realisatie. Hoop is de drijfveer voor betekenisvol ondernemerschap voor de toekomst. --- # Waardegedreven en sociaal ondernemen als alternatieven Dit deel van de studiehandleiding behandelt waardegedreven en sociaal ondernemen als alternatieven voor traditionele, winstmaximaliserende bedrijfsmodellen, waarbij de focus ligt op maatschappelijke impact, transparantie en herinvestering van winst. ### 2.1 Waardegedreven ondernemen Waardegedreven ondernemen streeft ernaar te investeren in maatschappelijke impact en mensen die meerwaarde willen creëren voor de samenleving. Dit gaat gepaard met de keuze voor duidelijke criteria en vereisten bij investeringen en een expliciete afkeer van 'geld verdienen aan geld'. Transparantie wordt gezien als een centrale waarde binnen dit model. #### 2.1.1 Triodos Bank als voorbeeld Triodos Bank wordt aangehaald als een prominent voorbeeld van waardegedreven ondernemen. Kenmerkend voor deze bank is de strikte loonratio tussen het hoogste en laagste salaris, waarbij het grootste loonverschil 1 op 10 bedraagt. Bonussen zijn beperkt tot maximaal acht procent van het loon en vormen eerder een uitzondering. Dit staat in schril contrast met traditionele banken, waar aanzienlijk grotere loonverschillen en hogere bonussen gebruikelijk zijn. > **Voorbeeld:** In 2020 lag het vaste salaris van de CEO van BNP Paribas 27 keer hoger dan de mediaan van het salaris in de bank. Met mogelijke bonussen tot 200% van het vaste loon, kon het inkomen van de CEO 81 keer hoger zijn dan de mediaan. ### 2.2 Sociaal ondernemen Sociaal ondernemen richt zich op het creëren van maatschappelijke meerwaarde, waarbij winst niet het primaire doel is, maar eerder een middel om de sociale missie te ondersteunen. #### 2.2.1 Mobiele scholen en StreetwiZe De organisatie Mobile School, opgericht door Arnaud Raskin, is een illustratie van sociaal ondernemen. Mobile School biedt mobiele scholen aan voor straatkinderen met een emancipatorische focus. Daarnaast is er StreetwiZe, dat de 'street skills' van straatkinderen vertaalt naar leiderschapstrainingen, workshops en keynotes voor bedrijven. De winst die StreetwiZe genereert, wordt volledig geherinvesteerd in Mobile School. Dit model is zelfbedruipend geworden en niet langer afhankelijk van fondsen, subsidies of charitatieve initiatieven. > **Tip:** Sociaal ondernemerschap streeft ernaar de maatschappij ten goede te komen, waarbij de winst wordt ingezet om de sociale doelstellingen te versterken in plaats van als hoofddoel dient. ### 2.3 Coöperatief ondernemen als democratiserend alternatief Coöperatief ondernemen wordt gepresenteerd als een model dat bijdraagt aan de democratisering van de economie. Het kenmerkt zich door een autonome organisatie van personen die zich vrijwillig verenigen om hun gemeenschappelijke economische, sociale of culturele behoeften en ambities te behartigen. Ze zijn gezamenlijk eigenaar en controleren de onderneming democratisch. Het motto hierbij is: "It meets your needs, because it is owned by you." #### 2.3.1 Kernprincipes van coöperatief ondernemen De kernprincipes van een coöperatie omvatten: * **Vrijwillig en open lidmaatschap:** Iedereen die aan de voorwaarden voldoet, kan lid worden. * **Democratische controle en besluitvorming door de leden:** Elk lid heeft een stem, vaak gebaseerd op het principe één lid, één stem. * **Economische participatie door de leden:** Leden dragen bij aan het kapitaal van de coöperatie en profiteren van de resultaten. * **Autonomie en onafhankelijkheid:** Coöperaties zijn zelfbesturend en onafhankelijk van externe controle. * **Onderwijs, vorming en informatieverstrekking:** Leden worden geïnformeerd en opgeleid over de werking van de coöperatie. * **Samenwerking tussen coöperaties:** Coöperaties werken samen om hun gemeenschappelijke belangen te behartigen. * **Verantwoordelijkheid tegenover de gemeenschap:** Coöperaties houden rekening met de impact op de bredere gemeenschap. #### 2.3.2 De werkerscoöperatie Een specifieke vorm is de werkerscoöperatie, waarbij de werkers zelf eigenaar zijn en de onderneming besturen. De werkers zijn tegelijkertijd de aandeelhouders en nemen de beslissingen. Arbeidsrechtelijk kunnen de vennoten zowel werknemers als zelfstandigen zijn. #### 2.3.3 Voordelen van het coöperatieve model **Voor werkers:** * **Samen ondernemen:** Vertrekt vanuit gemeenschappelijke behoeften en wensen, waarbij lasten en lusten worden gedeeld. * **Eigenaarschap:** Geen puur winstbejag; er wordt gestreefd naar doelmaximalisatie in plaats van winstmaximalisatie. * **Autonomie en zeggenschap:** Democratisch beheer en zelfstandigheid. * **Ingebed in de gemeenschap:** Meer aandacht voor de omgeving en afhankelijkheid van de gemeenschap. **Maatschappelijk:** * **Democratisering van de economie:** Voorkomt machtsconcentratie en creëert ruimte voor meer dan enkel winst. * **Beperkte inkomstongelijkheid:** Leidt tot een gelijkere samenleving, zowel in middelen als macht. * **Autonoom en veerkrachtig:** Ondernemingen zijn minder afhankelijk van globaal kapitaal. * **Collaboratieve economie:** Maakt samenwerking en gedeelde economische activiteiten mogelijk. * **Solidariteit en innovatie:** Integraal deel van de coöperatieve structuur. * **Robuuste democratie:** Eigenaarschap van economische middelen leidt tot een sterkere democratische basis. * **Gelijkere verdeling:** Minder noodzaak aan herverdeling door de overheid. #### 2.3.4 Verschillen met het huidige systeem Coöperatief ondernemen verschilt significant van het huidige kapitalistische systeem door: * Integratie van solidariteit en innovatie versus een louter winstgedreven reactie. * Gezondere democratische structuren versus het 'cronyisme' van het kapitalisme. * Grotere vrijheid en gelijkheid door gelijke condities versus natuurlijke concentratie en monopolievorming. * Minder nood aan overheidsinterventie voor herverdeling versus overheidsuitgaven om kapitalisme te stabiliseren. #### 2.3.5 Voorbeelden van coöperatieven Verschillende soorten coöperatieven illustreren dit model, waaronder: * **Ecopower:** Een burgercoöperatie gericht op hernieuwbare energie. * **CoopCycle:** Een netwerk en softwareprovider voor fietskoerierscoöperaties. * **Partago:** Een Belgische burgercoöperatie voor elektrische deelauto's. * **BoerEnCompagnie:** Een boerencoöperatie die werkt met 'community supported agriculture'. ### 2.4 Democratiseren van de economie? Coöperatieven worden gezien als een onderdeel van een bredere beweging om de economie te democratiseren. Dit roept fundamentele vragen op over de verdeling van economische macht, de mate van democratische controle en zeggenschap over werk en de opbrengsten daarvan. #### 2.4.1 Regels veranderen of het spel zelf? De discussie spitst zich toe op de vraag of men de bestaande regels wil aanpassen of de bedrijfsstructuur zelf wil transformeren. Dit omvat het tegengaan van monopolisme ten gunste van gelijke kansen, het decentraliseren van macht in plaats van concentratie, en het prioriteren van sociale noden boven winstmotieven. Het doel is om vervreemding van arbeid te vervangen door eigenaarschap. ### 2.5 Ondernemerschap en plasticiteit Dit gedeelte introduceert het concept van 'plasticiteit' als een tegenhanger van 'flexibiliteit' in de context van ondernemerschap. Plasticiteit beschrijft het vermogen om vanuit standvastigheid de uitdagingen van het leven en de maatschappij te doorwerken en nieuwe wegen te creëren, in tegenstelling tot loutere aanpassing aan de omgeving. #### 2.5.1 Flexibiliteit versus plasticiteit Flexibiliteit wordt in het kapitalistische systeem vaak gebruikt om kneedbaarheid en continue aanpassing te beschrijven, wat kan leiden tot zelfdestructie. Plasticiteit daarentegen, zoals gedefinieerd door Catherine Malabou, impliceert de capaciteit om vorm te geven aan de omgeving vanuit een stevige basis. > **Tip:** Begrijp het onderscheid tussen flexibiliteit (zichzelf aanpassen) en plasticiteit (zichzelf en de omgeving vormgeven) om de kritiek op de hedendaagse werkomgeving beter te bevatten. #### 2.5.2 De valse belofte van flexibiliteit De focus op flexibiliteit in ondernemerschap en werk wordt beschouwd als een valse belofte die creativiteit fnuikt en leidt tot meer van hetzelfde. De toekomst vraagt volgens deze visie om plasticiteit, niet om loutere flexibiliteit. #### 2.5.3 Hoop als drijfveer voor betekenisvol ondernemen Verder wordt het belang van hoop benadrukt, als een motivator die ons drijft om voor doelen te gaan, zelfs wanneer de uitkomst onzeker is. Hoop overstijgt zowel optimisme (dat de toekomst reeds positief ziet) als pessimisme (dat verandering als onmogelijk beschouwt). Het is de hoop die ons in staat stelt om betekenisvol te ondernemen voor de toekomst, door de toekomst niet te bezitten maar te openen. --- # Coöperatief ondernemen als democratisch economisch model Coöperatief ondernemen vertegenwoordigt een democratisch economisch model waarbij individuen zich vrijwillig verenigen om gezamenlijk eigenaar te zijn van en een onderneming te besturen die hun gemeenschappelijke behoeften en ambities behartigt. ### 4.1 Wat is een coöperatie? Een coöperatie wordt gedefinieerd als een autonome organisatie van personen die zich vrijwillig verenigen om hun gemeenschappelijke economische, sociale of culturele behoeften en ambities te behartigen via een onderneming waarvan ze samen eigenaar zijn en die ze democratisch controleren. Dit principe wordt samengevat met de uitspraak: "Het voldoet aan uw behoeften, omdat het van u is." #### 4.1.1 Kernprincipes van coöperatief ondernemen De kernprincipes die coöperaties kenmerken, zijn: * **Vrijwillig en open lidmaatschap:** Iedereen die de coöperatie kan dienen en bereid is de verantwoordelijkheden van het lidmaatschap te aanvaarden, kan lid worden. * **Democratische controle en besluitvorming door de leden:** Leden controleren de organisatie op democratische wijze, meestal op basis van één lid, één stem. * **Economische participatie door de leden:** Leden dragen economisch bij aan de coöperatie en hebben het recht om op een democratische manier de economische resultaten te controleren. * **Autonomie en onafhankelijkheid:** Coöperaties zijn zelfbesturende organisaties die eigendom zijn van hun leden. * **Onderwijs, vorming en informatieverstrekking:** Coöperaties verschaffen vorming aan hun leden, gekozen vertegenwoordigers, managers en werknemers zodat zij op effectieve wijze kunnen bijdragen aan de ontwikkeling van de coöperatie. * **Samenwerking tussen coöperaties:** Coöperaties dienen hun leden op de meest effectieve wijze en versterken de beweging door samen te werken. * **Verantwoordelijkheid tegenover de gemeenschap:** Coöperaties werken aan duurzame ontwikkeling van hun gemeenschappen door het beleid dat door hun leden wordt goedgekeurd. #### 4.1.2 Werkerscoöperatie Een specifieke vorm is de werkerscoöperatie, waarbij de werkers zelf hun onderneming bezitten en besturen. De mensen die samenwerken en ondernemen binnen de coöperatie zijn tegelijkertijd de aandeelhouders en de bestuurders. Arbeidsrechtelijk kunnen deze vennoten zowel werknemers als zelfstandigen zijn, vandaar de term 'werkers'. > **Tip:** Bij een werkerscoöperatie zijn degenen die het werk uitvoeren ook degenen die de beslissingen nemen en de winst delen. ### 4.2 Belangrijke voordelen van het coöperatieve model Het coöperatieve model biedt diverse voordelen, zowel voor de werkers als voor de maatschappij in bredere zin. #### 4.2.1 Voordelen voor werkers * **Samen ondernemen:** De coöperatie ontstaat vanuit een gemeenschappelijke behoefte en het verlangen van mensen om via samenwerking invulling te geven aan deze behoefte. Lasten en lusten worden gedeeld. * **Eigenaarschap:** Leden streven niet naar winstmaximalisatie, maar naar doelmaximalisatie, aangezien zij gezamenlijk eigenaar zijn van de coöperatie. * **Autonomie en zeggenschap:** De coöperatie is autonoom en het beheer gebeurt op een democratische manier, wat werkers meer controle geeft over hun werk. * **Ingebed in de gemeenschap:** Er is meer aandacht voor de gemeenschap en de omgeving, en de coöperatie is meer afhankelijk van de gemeenschap. * **Beperkte inkomensongelijkheid:** Dit model leidt tot een meer gelijke samenleving, zowel in termen van middelen als macht, doordat de inkomensverschillen beperkt blijven. > **Voorbeeld:** Een werkerscoöperatie kan ervoor zorgen dat de CEO en een productiemedewerker een veel kleiner loonverschil hebben dan in een traditioneel bedrijf, zoals geïllustreerd wordt door het loonbeleid van Triodos Bank met een maximaal loonverschil van 1 op 10. #### 4.2.2 Maatschappelijke voordelen * **Democratisering van de economie:** Coöperatief ondernemen draagt bij aan de algemene democratisering van de economie door machtsconcentratie te voorkomen en ruimte te creëren voor meer dan alleen winst maken. * **Collaboratieve economie:** Het model bevordert een meer collaboratieve economie. * **Solidariteit en innovatie:** Solidariteit en innovatie zijn integrale delen van de coöperatieve ondernemingsstructuur, in tegenstelling tot structuren die puur op winst reageren. * **Robuustere democratie:** Eigenaarschap van economische middelen leidt tot een meer robuuste democratie, weg van het "cronyisme" van het kapitalisme. * **Grotere vrijheid en gelijkheid:** Gelijkere verdeling van middelen en macht leidt tot grotere vrijheid en gelijkheid. * **Minder nood aan herverdeling:** Gelijkere verdeling betekent minder noodzaak voor herverdeling door de overheid, wat leidt tot minder sociale uitgaven om het kapitalisme te stabiliseren. * **Veerkracht:** Ondernemingen zijn autonomer en veerkrachtiger tegenover globaal kapitaal. ### 4.3 Verschillen met het huidige kapitalistische systeem Het coöperatieve model verschilt fundamenteel van het huidige kapitalistische systeem op verschillende punten: * **Winstmotief versus doelmaximalisatie:** Kapitalisme streeft naar winstmaximalisatie, terwijl coöperaties streven naar doelmaximalisatie, wat breder is dan alleen financieel gewin. * **Machtsconcentratie versus democratische controle:** Kapitalisme leidt vaak tot machtsconcentratie, terwijl coöperaties democratische besluitvorming hanteren. * **Externalisering van kosten versus interne verantwoordelijkheid:** In het kapitalisme worden milieu- en sociale kosten vaak geëxternaliseerd, terwijl coöperaties verantwoordelijkheid nemen voor hun impact op de gemeenschap en de omgeving. * **Werkers als productiefactor versus werkers als eigenaar-bestuurders:** In het kapitalisme worden werkers vaak gezien als een productiefactor, terwijl ze in een werkerscoöperatie mede-eigenaar en bestuurder zijn. * **Ongelijkheid versus gelijkheid:** Het kapitalisme kent vaak grote inkomensongelijkheid, terwijl coöperaties streven naar beperkte inkomensverschillen. * **Individualisme versus solidariteit:** Kapitalisme benadrukt vaak individueel gewin, terwijl coöperaties solidariteit en samenwerking centraal stellen. > **Tip:** Begrijpen hoe het kapitalisme werkt en welke problemen het potentieel met zich meebrengt, helpt om de voordelen en de noodzaak van alternatieve modellen zoals coöperatief ondernemen beter te waarderen. ### 4.4 Soorten coöperatieven Er bestaan diverse vormen van coöperatieven, waaronder: * **Burgercoöperatie:** Burgers bundelen hun krachten, bijvoorbeeld voor hernieuwbare energie (Ecopower) of voor deelauto's (Partago). * **Netwerk- en softwarecoöperaties:** Organisaties die diensten leveren aan andere coöperaties, zoals CoopCycle voor fietskoeriers. * **Boerencoöperaties:** Boeren werken samen, bijvoorbeeld via community supported agriculture (BoerEnCompagnie). ### 4.5 Democratiseren van de economie Coöperatieven worden gezien als een integraal onderdeel van de bredere beweging om de economie te democratiseren. Dit houdt in dat er nagedacht wordt over de verdeling van economische macht, de mate van democratische controle over economische activiteiten, en de controle over werk en de opbrengsten daarvan. #### 4.5.1 Veranderen van de regels of het spel? De keuze kan zijn om bestaande bedrijven meer regels op te leggen, of om de bedrijfsstructuur zelf te veranderen. Coöperatief ondernemen is een voorbeeld van het laatste, waarbij de focus ligt op het verdelen en decentraliseren van macht, het nastreven van sociale noden boven het pure winstmotief, en het beëindigen van de vervreemding van arbeid door middel van eigenaarschap. > **Tip:** Denk na over de fundamentele verschillen tussen het aanpassen van de bestaande regels van het kapitalisme en het creëren van een alternatief economisch spel, zoals coöperatief ondernemen. ### 4.6 Ondernemerschap en plasticiteit De concepten flexibiliteit en plasticiteit, zoals uiteengezet door Catherine Malabou, bieden een kader om ondernemerschap in een veranderende wereld te begrijpen. * **Flexibiliteit:** Het voortdurend aanpassen aan de "wetten van de markt", wat kan leiden tot zelfdestructie. Het kapitalistische systeem eist dat mensen kneedbaar zijn, altijd beschikbaar en bereid om van baan of locatie te wisselen. * **Plasticiteit:** Het vermogen om vanuit standvastigheid de uitdagingen van het leven en de maatschappij te doorwerken en nieuwe wegen te creëren. Dit betekent niet alleen vorm aannemen, maar ook zelf vorm geven. Malabou waarschuwt dat de focus op flexibiliteit een valse belofte is die creativiteit fnuikt en leidt tot meer van hetzelfde. De toekomst vraagt om plasticiteit. #### 4.6.1 Het belang van hoop Voorbij optimisme (het gaat wel goedkomen) en pessimisme (deze situatie is onveranderlijk) ligt het belang van hoop. Hoop is de drijfveer om ergens voor te gaan, ook als de uitkomst duister is, omdat het te belangrijk is om het niet te doen. Hoop opent de toekomst, in plaats van deze te bezitten. Dit is essentieel voor betekenisvol ondernemen. > **Voorbeeld:** Antoine de Saint-Exupéry's metafoor van het bouwen van een schip illustreert het belang van hoop: leer mensen verlangen naar de uitgestrektheid van de zee, en het schip zal komen. --- # De democratisering van de economie en de rol van plasticiteit Dit deel behandelt de bredere beweging naar een gedemocratiseerde economie, de vraag hoe economische macht verdeeld moet worden, en introduceert het concept van plasticiteit als een alternatief voor flexibiliteit in ondernemerschap. ## 4. De democratisering van de economie en de rol van plasticiteit De economie wordt geconfronteerd met fundamentele kritiek op het huidige kapitalistische systeem, dat gekenmerkt wordt door winstmaximalisatie, machtsconcentratie, externalisering van kosten, en ongelijke verdeling van welvaart en middelen. Dit roept de vraag op hoe economische macht eerlijker verdeeld kan worden en hoe meer democratische controle over economische processen kan worden gerealiseerd. Binnen dit debat introduceert het concept van plasticiteit een alternatieve benadering van ondernemerschap, die verder gaat dan louter flexibiliteit. ### 4.1 De kritiek op het huidige economische systeem Het heersende kapitalistische realisme, vaak samengevat door de slogan "There is no alternative" (TINA), leidt tot diverse maatschappelijke en ecologische problemen: * **Uitbuiting en vervreemding van arbeid:** Outsourcing, sweatshops, verlies van autonomie, en de opkomst van de gig economie leiden tot onzekere en weinig bevredigende arbeidsomstandigheden. * **Uitholling van de democratie:** Cronyisme, de invloed van grote bedrijven op politiek en media, en post-politiek ondermijnen democratische processen. * **Vernietiging van de leefomgeving:** Klimaatverandering, de extractieve economie, en de druk tot continue groei hebben desastreuze gevolgen voor het milieu. * **Irrationaliteit van ongelijkheid:** Ondanks overvloed aan welvaart is er sprake van aanzienlijke armoede en een extreme concentratie van rijkdom aan de top. Het huidige systeem legt sterk de nadruk op **profit** (winst), vaak ten koste van **people** (mens en maatschappij) en **planet** (klimaat en omgeving). Dit creëert een disbalans waarin economische belangen primeren boven menselijke en ecologische waarden. ### 4.2 Waardegedreven en sociaal ondernemen Als antwoord op de tekortkomingen van het dominante systeem, winnen waardegedreven en sociaal ondernemerschap aan belang. * **Waardegedreven ondernemen** richt zich op het investeren in maatschappelijke impact en mensen die meerwaarde willen creëren. Transparantie is een centrale waarde, en er wordt niet gefocust op het "geld verdienen aan geld". Een voorbeeld hiervan is Triodos Bank, die een significant kleiner loonverschil hanteert tussen het hoogste en laagste salaris in vergelijking met traditionele banken. * **Sociaal ondernemen** integreert maatschappelijke doelen direct in de bedrijfsactiviteiten. Mobiele scholen, opgericht door Arnaud Raskin, bieden emancipatie aan straatkinderen. Een ander voorbeeld is StreetwiZe, dat "street skills" vertaalt naar leiderschapstrainingen voor bedrijven, waarbij de winst wordt geherinvesteerd in de mobiele scholen. Deze initiatieven streven naar zelfbedruipendheid en onafhankelijkheid van fondsen. ### 4.3 Coöperatief ondernemen als democratiseringsinstrument Coöperatieven vertegenwoordigen een belangrijke beweging naar een meer democratische economie. Een coöperatie wordt gedefinieerd als een autonome organisatie van personen die zich vrijwillig verenigen om hun gemeenschappelijke economische, sociale of culturele behoeften en ambities te behartigen door middel van een onderneming waarvan ze samen eigenaar zijn en die ze democratisch controleren. #### 4.3.1 Kernprincipes van coöperatief ondernemen De kernprincipes van coöperatief ondernemen zijn: * Vrijwillig en open lidmaatschap. * Democratische controle en besluitvorming door de leden. * Economische participatie door de leden. * Autonomie en onafhankelijkheid. * Onderwijs, vorming en informatieverstrekking. * Samenwerking tussen coöperaties. * Verantwoordelijkheid tegenover de gemeenschap. #### 4.3.2 Werkerscoöperaties Een specifieke vorm is de **werkerscoöperatie**, waarbij de werkers zelf eigenaar en bestuurder zijn van de onderneming. Zij delen zowel de lasten als de lusten en streven naar doelmaximalisatie in plaats van winstmaximalisatie. #### 4.3.3 Voordelen van het coöperatieve model * **Voor werkers:** * Samen ondernemen vanuit gemeenschappelijke behoeften. * Gedeeld eigenaarschap en zeggenschap. * Autonomie en democratisch beheer. * Inbedding in de gemeenschap. * **Maatschappelijke voordelen:** * Bijdrage aan de democratisering van de economie. * Voorkomen van machtsconcentratie. * Beperking van inkomensongelijkheid en bevordering van een gelijke samenleving. * Grotere autonomie en veerkracht tegenover globaal kapitaal. * Mogelijkheid tot een meer collaboratieve economie. #### 4.3.4 Verschillen met het huidige systeem Coöperaties onderscheiden zich van het dominante kapitalistische systeem door: * Prioriteit te geven aan solidariteit en innovatie, in plaats van puur winstmotief. * Het bevorderen van een robuuste democratie door gezamenlijk eigenaarschap van economische middelen, in tegenstelling tot het "cronyisme" van het kapitalisme. * Het nastreven van grotere vrijheid en gelijkheid door gelijke condities, waar het kapitalisme leidt tot natuurlijke concentratie en monopolie. * Een gelijkere verdeling die minder noodzaak creëert voor herverdelingsmechanismen van de overheid. #### 4.3.5 Soorten coöperatieven Er bestaan diverse vormen van coöperatieven, zoals burgercoöperaties voor hernieuwbare energie (Ecopower), netwerken van fietskoeriers (CoopCycle), deelektrische auto-coöperaties (Partago), en boerencoöperaties (BoerEnCompagnie). ### 4.4 De democratisering van de economie: een brede beweging De coöperatieve beweging is onderdeel van een bredere streven naar democratisering van de economie. Dit raakt aan fundamentele vragen over hoe economische macht verdeeld moet worden, welke democratische controle wenselijk is over economische activiteiten, en hoe controle over eigen arbeid en de resultaten daarvan kan worden verkregen. Het gaat om het aanpassen van de spelregels of het veranderen van het spel zelf, waarbij monopolisme wordt vervangen door gelijke condities, machtsconcentratie door decentralisatie, en winstmotief door sociale noden. Dit contrasteert met de vervreemding van arbeid in het huidige systeem en pleit voor eigenaarschap over arbeid. ### 4.5 Ondernemerschap en plasticiteit Dit gedeelte introduceert het concept van **plasticiteit** als een cruciaal alternatief voor de heersende opvatting van **flexibiliteit** binnen ondernemerschap en arbeid. #### 4.5.1 Flexibiliteit versus plasticiteit * **Flexibiliteit** wordt binnen het kapitalistische systeem vaak gezien als de noodzaak om je voortdurend aan te passen aan de veranderende omstandigheden van de markt, tot zelfdestructie toe. Dit impliceert een totale kneedbaarheid, de bereidheid om overal en altijd te werken, en het ontbreken van 'wortels'. * **Plasticiteit**, zoals beschreven door Catherine Malabou, daarentegen, is het vermogen om vanuit standvastigheid de uitdagingen van het leven en de maatschappij te doorwerken en nieuwe wegen te creëren. Het gaat niet enkel om het aannemen van een vorm, maar ook om het actief *vormgeven* aan de omgeving. Plasticiteit erkent dat we gevormd worden door onze omgeving, maar tegelijkertijd ook zelf die omgeving mede vormgeven. #### 4.5.2 De valse belofte van flexibiliteit De nadruk op flexibiliteit in ondernemerschap en werk is een valse belofte. Het fnuikt creativiteit, leidt tot "meer van hetzelfde", en creëert uiteindelijk meer problemen dan oplossingen. De toekomst vraagt om plasticiteit, niet om flexibiliteit. #### 4.5.3 Hoop voorbij optimisme en pessimisme Een plastische benadering vereist een houding van hoop, die verschilt van naïef optimisme of cynisch pessimisme. Beide extremen gaan uit van een reeds vastgelegde toekomst. Hoop daarentegen is de drijfveer om ergens voor te gaan, ook wanneer de uitkomst onzeker is, omdat de inzet te belangrijk is. Het gaat om het *openen* van de toekomst, niet om het bezitten ervan. Zonder hoop is het moeilijk om betekenisvol te ondernemen voor de toekomst. > **Tip:** Denk aan het citaat van Antoine de Saint-Exupéry: "Wanneer je een schip wilt bouwen, breng dan geen mensen bij elkaar om hout aan te slepen, werktekeningen te maken, taken te verdelen en het werk in te delen. Maar leer de mensen verlangen naar de uitgestrektheid van de zee. Het schip komt er dan zeker, de geschikte bemanning ook." Dit illustreert hoe een gedeelde visie en verlangen (plasticiteit) effectiever is dan louter operationele flexibiliteit. --- # Het belang van hoop voor betekenisvol ondernemen Hoop fungeert als een essentiële drijfveer voor actie in onzekere tijden, overstijgt naïef optimisme en verlammend pessimisme, en is cruciaal voor het realiseren van betekenisvol ondernemen. ### 5.1 Hoop als drijfveer Hoop wordt gepresenteerd als een concept dat verder gaat dan zowel optimisme als pessimisme. Waar optimisme uitgaat van een zekere positieve uitkomst en pessimisme de onmogelijkheid van verandering stelt, biedt hoop een fundamentele drijfveer om toch in actie te komen, zelfs wanneer de uitkomst onzeker of duister is. Dit is met name belangrijk in het kader van ondernemen, waar veelal sprake is van onzekerheid en complexe uitdagingen. #### 5.1.1 Hoop versus optimisme en pessimisme * **Optimisme:** Gaat ervan uit dat het goedkomt, dat de toekomst enkel beter kan worden. Dit leidt ertoe dat hoop niet langer noodzakelijk is, omdat de positieve uitkomst reeds als zeker wordt beschouwd. * **Pessimisme:** Stelt dat dingen zijn wat ze zijn, en dat fundamentele verandering niet mogelijk is. Dit perspectief laat geen ruimte meer voor hoop, omdat de toekomst als vaststaand en onveranderlijk wordt gezien. * **Hoop:** Erkent de onzekerheid van de toekomst, maar stimuleert wel tot actie. Hoop stelt dat men de toekomst niet kan bezitten, maar wel kan openen. Het is de kracht die ons drijft om voor iets te gaan, omdat het te belangrijk is om het niet te doen, ongeacht de uitkomst. > **Tip:** Hoop is niet hetzelfde als blind vertrouwen. Het is een actieve houding die erkent dat de toekomst open is en dat inzet daartoe kan bijdragen, zonder de uitkomst te garanderen. #### 5.1.2 De rol van hoop in betekenisvol ondernemen Betekenisvol ondernemen vereist een diepgaande motivatie die verder reikt dan louter financieel gewin. Hoop speelt hierin een cruciale rol: * **Ondanks duistere uitkomsten:** Hoop stelt ondernemers in staat om zich te engageren voor projecten en maatschappelijke doelen, zelfs wanneer de weg bezaaid is met obstakels en de uiteindelijke succesvolle afloop niet gegarandeerd is. * **Niet bezitten, maar openen:** Hoop impliceert een actieve, scheppende houding ten opzichte van de toekomst. Het gaat erom de mogelijkheden die er liggen te verkennen en te realiseren, in plaats van passief te wachten op wat komen gaat. * **Verlangen naar de uitgestrektheid:** Een treffende metafoor, ontleend aan Antoine de Saint-Exupéry's "Citadelle", beschrijft hoop als het vermogen om mensen te inspireren tot een groter verlangen (zoals de uitgestrektheid van de zee), waardoor het bouwen van een schip en het samenwerken van de bemanning een natuurlijk gevolg wordt. Dit illustreert hoe hoop een gedeelde visie kan creëren die individuele inspanningen overstijgt. > **Voorbeeld:** Een ondernemer die investeert in duurzame energie, wetende dat de klimaatverandering een urgente uitdaging is en dat de weg naar een groene economie vol investeringen en onzekerheden zit. De hoop op een leefbare planeet voor toekomstige generaties motiveert de ondernemer om door te zetten, ondanks de uitdagingen. ### 5.2 De implicaties van hoop voor de maatschappij De erkenning van hoop als drijvende kracht achter betekenisvol ondernemen heeft ook bredere maatschappelijke implicaties, die verband houden met de kritiek op het huidige kapitalistische systeem en de zoektocht naar alternatieve economische modellen zoals coöperaties. De principes van hoop, samenwerking en het streven naar maatschappelijke impact zijn fundamenteel voor het democratiseren van de economie en het creëren van een meer rechtvaardige en duurzame samenleving. Het vermogen om vanuit standvastigheid nieuwe wegen te creëren, zoals beschreven in het concept van plasticiteit, is hierbij essentieel en wordt gevoed door hoop. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Maatschappelijk verantwoord ondernemen (MVO) | Een bedrijfsfilosofie waarbij ondernemingen vrijwillig bijdragen aan de maatschappelijke welvaart en duurzaamheid, naast het nastreven van winst. Dit omvat aandacht voor milieu, sociale omstandigheden en ethisch gedrag. | | Coöperatief ondernemen | Een ondernemingsvorm waarbij personen zich vrijwillig verenigen om hun gemeenschappelijke economische, sociale of culturele behoeften te behartigen door middel van een gezamenlijk bezeten en democratisch gecontroleerde onderneming. | | Kapitalistisch realisme | De overtuiging dat er geen alternatief is voor het kapitalistische systeem, vaak gepaard gaande met een gebrek aan verbeelding voor verandering en een acceptatie van bestaande machtsstructuren en ongelijkheden. | | Externaliseren | Het proces waarbij de kosten of negatieve gevolgen van economische activiteiten worden afgeschoven op de maatschappij of het milieu, terwijl de winsten privé worden gehouden. Dit staat tegenover het internaliseren van kosten. | | Uitbuiting | Het oneerlijk gebruiken van iemands arbeid of middelen voor eigen gewin, vaak door een machtsonevenwicht uit te buiten en de arbeider of leverancier minder te compenseren dan de waarde van hun bijdrage. | | Vervreemding | Een concept dat beschrijft hoe individuen zich losgekoppeld voelen van hun arbeid, het product van hun arbeid, hun medemensen en zichzelf binnen een kapitalistisch systeem. | | Uitholling van de democratie | Het proces waarbij democratische processen en instellingen aan betekenis inboeten of ondermijnd worden, vaak door de toenemende invloed van economische machten, lobbygroepen of technocratische besluitvorming. | | Groeidwang | De impliciete of expliciete druk binnen economische systemen om continu te groeien, vaak gemeten in termen van economische output of winst, ongeacht de ecologische of sociale gevolgen. | | Waardegedreven ondernemen | Een vorm van ondernemen die zich primair richt op het creëren van maatschappelijke waarde en positieve impact, naast of in plaats van puur financieel gewin. Transparantie en ethische principes staan centraal. | | Sociaal ondernemen | Ondernemingen die tot doel hebben om sociale problemen aan te pakken en maatschappelijke verandering te bewerkstelligen, waarbij winst vaak wordt geherinvesteerd om het sociale doel te bevorderen. | | Democratisering van de economie | Het proces van het vergroten van democratische controle en inspraak over economische beslissingen en middelen, met als doel een meer rechtvaardige en gelijkwaardige verdeling van macht en welvaart. | | Plasticiteit (hersenen) | Het vermogen van de hersenen om zich te organiseren en aan te passen door de vorming van nieuwe neurale verbindingen gedurende het leven. In deze context wordt het ook gebruikt als metafoor voor het vermogen om vanuit standvastigheid nieuwe wegen te creëren. | | Flexibiliteit (ondernemerschap) | Het vermogen om zich snel en onmiddellijk aan te passen aan veranderende omstandigheden, vaak gedefinieerd binnen de eisen van een economisch systeem, wat kan leiden tot zelfdestructie of verlies van identiteit. | | Hoop | Een emotionele en cognitieve staat die aanzet tot actie, zelfs wanneer de uitkomst onzeker of duister is, omdat het belang van het nastreven van een doel groter is dan de angst voor mislukking. |