samenvatting-wt-h3-lichaam.pdf

# Orgaanstelsels en hun functies Het menselijk lichaam is een complex systeem dat is opgebouwd uit verschillende orgaanstelsels die samenwerken om vitale functies te vervullen [2](#page=2). ### 1.1 Overzicht van de orgaanstelsels De belangrijkste orgaanstelsels, hun samenstelling en hun hoofdfuncties zijn: * **Zenuwstelsel:** Bestaat uit hersenen, ruggenmerg, zenuwen en zenuwuiteinden, evenals zintuigen. Het is verantwoordelijk voor de sturing en coördinatie van alle andere orgaanstelsels [2](#page=2). * **Skelet:** Samengesteld uit botten en gewrichten. Het biedt steun aan het lichaam, beschermt vitale organen en is betrokken bij de aanmaak van bloedcellen [2](#page=2). * **Spierstelsel:** Omvat spieren en pezen die skeletspieren aan botten bevestigen. De samentrekking van spieren maakt beweging mogelijk [2](#page=2). * **Spijsverteringsstelsel:** Bestaat uit het spijsverteringskanaal (van mond tot anus) en bijbehorende klieren. De hoofdfunctie is de afbraak van voedingsstoffen [2](#page=2). * **Ademhalingsstelsel:** Bestaat uit de luchtwegen (neus, keel, strottenhoofd, luchtpijp, bronchiën) en de longen. Het verzorgt de gasuitwisseling (opname van zuurstof en afgifte van kooldioxide en waterdamp) [15](#page=15) [2](#page=2). * **Hart en bloedvatenstelsel:** Omvat het hart en de bloedvaten. Het transporteert gassen, voedingsstoffen en afvalstoffen door het lichaam [16](#page=16) [2](#page=2). * **Lymfatisch stelsel:** Inclusief organen zoals de milt, zwezerik, amandelen en lymfeknopen met lymfevaten. Het speelt een rol in de afweer van het lichaam tegen ziekten [2](#page=2). * **Voortplantingsstelsel:** Bestaat uit de geslachtsorganen en regelt de voortplanting [2](#page=2). * **Hormoonstelsel:** Klieren die hormonen afscheiden, welke als prikkelstoffen via het bloed door het lichaam worden getransporteerd [2](#page=2). * **Urinewegstelsel:** Bestaat uit de nieren, urineleiders, urineblaas en urinebuis. Het zorgt voor de afvoer van water en opgeloste afvalstoffen [2](#page=2). #### 1.1.1 Doelstellingen en inzichten De studie van deze orgaanstelsels streeft ernaar de bouw en werking ervan te begrijpen, verbanden tussen de stelsels te leggen en de relatie tussen waarneming, gedrag en overleving te doorgronden. Zintuigen zijn essentieel voor het waarnemen van de omgeving, het vermijden van gevaar, het vinden van voedsel en water, en het zoeken naar partners. Ze bevatten zenuwcellen die prikkels omzetten in elektrische signalen die naar de hersenen worden gestuurd voor verwerking en respons [2](#page=2) [3](#page=3). ### 1.2 Zintuigen: Ontvangers van de omgeving Zintuigen maken het lichaam mogelijk om de omgeving waar te nemen en te reageren op prikkels zoals geluid en licht. Deze waarnemingen zijn cruciaal voor overleving, communicatie en genieten [3](#page=3). #### 1.2.1 Samenwerking tussen zintuigen, hersenen en spieren Het proces verloopt als volgt: 1. Zintuigen ontvangen prikkels en sturen deze via zenuwen naar de hersenen, waar gewaarwording ontstaat [3](#page=3). 2. Hersenen vergelijken nieuwe informatie met reeds opgeslagen kennis, waardoor de informatie betekenis krijgt [3](#page=3). 3. Hersenen beslissen over een mogelijke reactie [3](#page=3). 4. Opdrachten worden via bewegingszenuwen naar de spieren gestuurd om actie te ondernemen [3](#page=3). Communicatie tussen hersenen en spieren verloopt via bewegingszenuwen, vergelijkbaar met elektrische bedrading. Het ruggenmerg dient als een dikke bundel zenuwen die vanaf de hersenen loopt [3](#page=3). ##### 1.2.1.1 Reflexen Reflexen zijn automatische reacties op prikkels die via het ruggenmerg worden kortgesloten en direct worden omgezet in actie door het ruggenmerg en bewegingszenuwen. Een voorbeeld is het terugtrekken van de hand van een heet oppervlak [3](#page=3). #### 1.2.2 Belangrijkste zintuigen * **Zicht (ogen):** Licht komt via de pupil (waarvan de grootte automatisch wordt aangepast door spiertjes, de pupilreflex) het oog binnen. Beelden worden omgekeerd geprojecteerd op het netvlies, waar staafjes (gevoelig voor lichtsterkte, voor contrast) en kegeltjes (voor kleurwaarneming) zich bevinden. De gele vlek is een gebied met veel kegeltjes. Twee ogen helpen bij het inschatten van afstand en diepte [4](#page=4). * **Gehoor en evenwicht (oren):** * **Gehoor:** Het uitwendig oor (oorschelp, trommelvlies) vangt geluid op. Het middenoor met de gehoorbeentjes (hamer, aambeeld, stijgbeugel) versterkt de trillingen en geeft ze door aan het binnenoor. In het slakkenhuis worden de trillingen omgezet in elektrische signalen die via de gehoorzenuw naar de hersenen gaan [5](#page=5). * **Evenwichtsorgaan:** Bestaat uit drie halfcirkelvormige kanalen gevuld met vloeistof. Beweging van het hoofd veroorzaakt beweging van de vloeistof en steentjes, wat signalen naar de hersenen stuurt die spieropdrachten genereren voor evenwicht [5](#page=5). * **Smaak (smaakpupillen):** Reageren op de vijf basissmaken: zout, zoet, bitter, zuur en umami (hartig). Ze bevinden zich verspreid over de tong en sturen elektrische signalen naar de hersenen [6](#page=6). * **Reuk (neus):** Reukzintuigen bevinden zich in de neusholtes en zijn gevoelig voor vluchtige stoffen. Verkoudheid kan de werking van het reukzintuig belemmeren [6](#page=6). * **Gevoel (huid):** Tast-, warmte-, koude- en pijnzintuigen bevinden zich onder de huid en reageren op veranderingen, waarbij elektrische signalen naar de hersenen worden gestuurd. Vingertoppen en lippen zijn bijzonder gevoelig door de hoge concentratie zintuigjes [6](#page=6). ### 1.3 Stevigheid en beweging: Het skelet en spierstelsel Botten vormen de draagbalken van het lichaam, bieden steun en beschermen vitale organen. De wervelkolom, schoudergordel, bekken en pijpbeenderen van de ledematen vormen het skelet [6](#page=6) [7](#page=7). #### 1.3.1 De draagbalken van het lichaam * **Wervelkolom:** De S-vorm zorgt ervoor dat het zwaartepunt van het bovenlichaam boven het bekken blijft, wat stabiliteit bevordert en vallen voorkomt [6](#page=6). * **Ledematen:** Pijpbeenderen, zoals het dijbeen en het opperarmbeen, zijn steviger gebouwd waar de krachten het grootst zijn. Ze zijn stevig aan de buitenkant en lichter aan de binnenkant om beweging mogelijk te maken. Beenmerg, aanwezig in de bovenbeenderen, speelt een rol in de vorming van botweefsel en bloedcellen [6](#page=6) [7](#page=7). #### 1.3.2 Bescherming van vitale organen * **Ribbenkast:** Beschermt het hart en de longen [7](#page=7). * **Schedel:** Beschermt de hersenen, ogen en gehoor-/evenwichtsorganen. De hersenen worden extra beschermd door vocht tussen de hersenvliezen [7](#page=7). * **Wervelkolom:** Omgeeft en beschermt het ruggenmerg, evenals de bijbehorende zintuig- en bewegingszenuwen [7](#page=7). #### 1.3.3 Beweging van ledematen Armen en benen zijn verbonden met de wervelkolom via de schouderbladen (armen) en het bekken (benen). De beweging wordt mogelijk gemaakt door de samenwerking van botten en gewrichten, aangestuurd door skeletspieren die via pezen aan de botten zijn bevestigd [8](#page=8). * **Gewrichten:** * **Scharniergewricht:** Maakt beweging in één richting mogelijk (bv. elleboog, knie, vingerkootjes) [8](#page=8). * **Kogelgewricht:** Biedt veel bewegingsvrijheid in alle richtingen (bv. schouder, heup) [8](#page=8). * **Zadelgewricht:** Maakt beweging in twee richtingen mogelijk (bv. duim) [8](#page=8). * **Skeletspieren:** Dit zijn willekeurige spieren die onder controle staan van de wil. Ze werken vaak in antagonistische paren (buig- en strekspieren) rondom gewrichten. Hefboomwerking rondom gewrichten speelt een rol bij bewegingen [8](#page=8). * **Gladde spieren:** Onwillekeurige spieren die voorkomen in de wanden van bloedvaten, luchtwegen en het spijsverteringskanaal en automatisch werken [8](#page=8). ### 1.4 Spijsvertering en voeding Het spijsverteringsstelsel breekt voedsel af tot bruikbare bouwstenen die door het bloed worden opgenomen. Een gezond lichaam handhaaft een evenwicht; verstoringen kunnen optreden bij langdurige tekorten of overschotten aan voedingsstoffen en energie [9](#page=9). #### 1.4.1 Processen van de spijsvertering * **Mechanische spijsvertering:** Het verkleinen van voedsel door kauwen met het gebit (snijtanden, hoektanden, kiezen) en door de darmperistaltiek (spiersamentrekkingen in de slokdarm en darmen). De huig sluit de neusholte af en het strottenhoofdklepje sluit de luchtpijp om verslikken te voorkomen [10](#page=10) [9](#page=9). * **Chemische/enzymatische spijsvertering:** Voedsel wordt gesplitst in bouwstenen met behulp van enzymen [10](#page=10). * **Enzymen:** Stoffen die specifieke moleculen afbreken zonder zelf te veranderen [10](#page=10). * **Speekselklieren:** Produceren enzymen die koolhydraten (zetmeel) afbreken [10](#page=10). * **Maag:** Produceert eiwitsplitsende enzymen [10](#page=10). * **Alvleesklier en dunne darm:** Breken koolhydraten, eiwitten en vetten af [10](#page=10). * **Gal:** Geproduceerd in de lever en opgeslagen in de galblaas. Gal emulgeert vetten, waardoor ze makkelijker door enzymen kunnen worden afgebroken [10](#page=10). * **Bacteriële spijsvertering:** Vezels worden grotendeels niet afgebroken in de dunne darm en bereiken de dikke darm, waar darmflora (nuttige bacteriën) een deel ervan kunnen verteren [10](#page=10). * **Opname van voedingsstoffen:** Bouwstenen worden voornamelijk via haarvaten in de dunne darm opgenomen in het bloed. Darmvlokken vergroten het opname-oppervlak van de dunne darm. In de dikke darm wordt overtollig water onttrokken aan de voedselbrij, waardoor ontlasting vaste vorm krijgt [10](#page=10) [11](#page=11). * **Uitscheiding:** Onverteerbare voedingsstoffen en afvalstoffen worden uitgescheiden via urine, zweet en ontlasting [11](#page=11). #### 1.4.2 Voedingsstoffen Voedingsstoffen worden ingedeeld in vier categorieën: * **Bouwstoffen:** Nodig voor groei, onderhoud en herstel. Belangrijke bouwstoffen zijn calcium (skelet, tanden), ijzer (hemoglobine) en fluoride (botten, tandglazuur) [11](#page=11). * **Brandstoffen/energieleverende stoffen:** Worden verbrand om energie vrij te maken (dissimilatie) voor lichaamsactiviteiten. De belangrijkste zijn koolhydraten, vetten en eiwitten [11](#page=11). * **Koolhydraten:** Snelle energiebron, eerst verbrand [11](#page=11). * **Vetten:** Leveren veel energie per gram en worden verbrand als koolhydraten uitgeput zijn [11](#page=11). * **Eiwitten:** Worden pas verbrand als koolhydraten en vetten op zijn [12](#page=12). * **Energiebalans:** Een ideale balans is ongeveer 50% koolhydraten, 35-40% vetten en 10-15% eiwitten [12](#page=12). * **Beschermende stoffen:** Vitamines en mineralen, essentieel voor het goed functioneren van lichaamsprocessen. Het lichaam kan de meeste vitamines niet zelf aanmaken [12](#page=12). * **Ballaststoffen:** Vezels uit fruit en groenten die de darmperistaltiek bevorderen en de afvoer van schadelijke stoffen versnellen [12](#page=12). #### 1.4.3 Stofwisseling en voeding en gezondheid Stofwisseling omvat dissimilatie (afbraak voor energie) en assimilatie (opbouw van complexere stoffen). Gezondheid is afhankelijk van het voedingspatroon als geheel [12](#page=12). ##### 1.4.3.1 Welvaartsziekten en preventie * **Overgewicht:** Ontstaat door een verstoorde energiebalans waarbij meer energie wordt opgenomen dan verbruikt [12](#page=12). * **Hart- en vaatziekten:** Veroorzaakt door aderverkalking door hoog cholesterol. Het eten van onverzadigde plantaardige vetten kan dit helpen verlagen [13](#page=13). * **Cariës (gaatjes):** Ontstaat door bacteriën die koolhydraten omzetten in zuren, wat het tandglazuur aantast. Minder snoepen, poetsen en fluoridetandpasta helpen dit voorkomen [13](#page=13). * **Hoge bloeddruk:** Vaak veroorzaakt door een te hoge zoutinname [13](#page=13). * **Diabetes (suikerziekte):** Het lichaam reguleert de bloedsuikerspiegel niet goed meer, vaak door een tekort aan of ongevoeligheid voor insuline [13](#page=13). * **Lever- en alvleesklieraandoeningen:** Kunnen worden veroorzaakt door overmatig alcoholgebruik [13](#page=13). > **Tip:** De Schijf van Vijf helpt bij het samenstellen van een gevarieerd en gezond voedingspatroon, gericht op het binnenkrijgen van voldoende voedingsstoffen en het voorkomen van welvaartsziekten [14](#page=14). ### 1.5 Ademhaling en bloedsomloop: Levensnoodzakelijk transport Het ademhalingsstelsel zorgt voor gasuitwisseling, terwijl het bloedvatenstelsel de zuurstof, voedingsstoffen en afvalstoffen door het lichaam transporteert. Deze stelsels werken nauw samen om organen van zuurstof te voorzien [15](#page=15). #### 1.5.1 Het ademhalingsstelsel Lucht komt via de neus en mond in de luchtpijp, vertakt zich in bronchiën en eindigt in longblaasjes waar gasuitwisseling plaatsvindt [15](#page=15). * **Inademen:** De borstholte wordt vergroot door het omhoog en naar voren bewegen van de tussenribspieren en het samentrekken van het middenrif. De luchtdruk in de longen wordt lager dan buiten, waardoor verse lucht wordt aangezogen [15](#page=15). * **Uitademen:** Een passief proces waarbij de borstholte kleiner wordt door ontspanning van de ademhalingsspieren. De elasticiteit van de longen perst de lucht naar buiten [15](#page=15). #### 1.5.2 Het bloedvatensysteem Het bloedvatensysteem is het transportsysteem van het lichaam, bestaande uit bloedvaten waarin bloed circuleert [16](#page=16). * **Bloedcomponenten:** * **Rode bloedcellen:** Bevatten hemoglobine dat zuurstof bindt en transporteert [16](#page=16). * **Witte bloedcellen:** Behoort tot het afweersysteem [16](#page=16). * **Bloedplaatjes:** Spelen een rol bij bloedstolling [16](#page=16). * **Transportfuncties:** Zuurstof van longen naar lichaam, kooldioxide van lichaam naar longen, voedingsstoffen van dunne darm naar lichaam, afvalstoffen van lichaam naar nieren, antistoffen en hormonen [16](#page=16). * **Hart en bloedvaten:** * **Slagaders:** Voeren bloed van het hart naar de rest van het lichaam [16](#page=16). * **Aders:** Voeren bloed terug naar het hart [16](#page=16). * **Haarvaten:** Fijn netwerk van nauwe bloedvaatjes waar uitwisseling van zuurstof, voedingsstoffen en afvalstoffen plaatsvindt [16](#page=16). * **Warmtetransport:** Bloed transporteert warmte en zweet helpt het lichaam afkoelen [16](#page=16). #### 1.5.3 De dubbele bloedsomloop Het hart pompt bloed in twee gescheiden systemen: een voor de longen en een voor de rest van het lichaam [17](#page=17). 1. Rechterkant van het hart pompt zuurstofarm bloed naar de longen via de longslagader [17](#page=17). 2. In de longen vindt gasuitwisseling plaats in de haarvaten rond de longblaasjes [17](#page=17). 3. Zuurstofrijk bloed keert terug naar de linkerkant van het hart via de longader [17](#page=17). 4. Linkerkant van het hart pompt zuurstofrijk bloed via de aorta naar de rest van het lichaam [17](#page=17). 5. In de organen wisselen zuurstof en voedingsstoffen uit voor kooldioxide en afvalstoffen [17](#page=17). 6. Zuurstofarm bloed keert terug naar de rechterkant van het hart via de holle ader [17](#page=17). #### 1.5.4 Inspanning en rust Adrenaline, een hormoon van de bijnieren, wordt aangemaakt in stressvolle situaties en versnelt de ademhaling en hartslag, wat het lichaam voorbereidt op vechten of vluchten. Voldoende beweging stimuleert de longfunctie en pompfunctie van het hart [17](#page=17). --- # Zintuigen en waarneming Zintuigen stellen organismen in staat hun omgeving waar te nemen, wat essentieel is voor overleving en interactie. ### 2.1 De rol van zintuigen in waarneming Zintuigen zijn cruciaal voor het waarnemen van de omgeving, waardoor organismen gevaren kunnen vermijden, voedsel en water kunnen vinden en partners kunnen zoeken. Ze spelen ook een belangrijke rol in non-verbale communicatie, zoals het uiten van emoties en het opnemen en verwerken van informatie. Waarneming en gedrag zijn nauw met elkaar verbonden [2](#page=2) [3](#page=3). ### 2.2 Werking van zintuigen Zintuigen bevatten gespecialiseerde zenuwcellen die gevoelig zijn voor specifieke prikkels. Wanneer deze zenuwcellen worden geprikkeld, zetten zij de prikkel om in een elektrisch signaal dat via zenuwen naar de hersenen wordt gestuurd (#page=2, 3). De uiteindelijke gewaarwording en interpretatie van deze signalen vinden plaats in de hersenen (#page=2, 3) [2](#page=2) [3](#page=3). ### 2.3 Samenwerking tussen zintuigen, hersenen en spieren Het proces van waarneming en reactie omvat een gecoördineerde samenwerking tussen zintuigen, hersenen en spieren [3](#page=3): 1. **Signaaloverdracht:** Zintuigen, die fungeren als ontvangers van prikkels (zoals geluid of licht), sturen via zintuigzenuwen boodschappen naar de hersenen [3](#page=3). 2. **Interpretatie:** De hersenen vergelijken de binnenkomende informatie met reeds aanwezige kennis, waardoor de nieuwe informatie betekenis krijgt [3](#page=3). 3. **Besluitvorming:** Op basis van deze interpretatie beslissen de hersenen of er een reactie van het lichaam nodig is [3](#page=3). 4. **Actie:** De hersenen sturen vervolgens via bewegingszenuwen opdrachten naar specifieke spieren om samen te trekken, wat resulteert in gedrag [3](#page=3). De communicatie tussen de hersenen en spieren verloopt via bewegingszenuwen, die functioneren als een "bedrading". Een dikke bundel zenuwen die vanaf de hersenen langs de rug loopt, wordt het ruggenmerg genoemd [3](#page=3). #### 2.3.1 Reflexen Een reflex is een automatische, snelle reactie op een prikkel waarbij de zintuiglijke informatie via het ruggenmerg wordt kortgesloten. Het ruggenmerg stuurt dan direct een signaal via een bewegingszenuw naar de spieren, waardoor er onmiddellijk actie wordt ondernomen. Een voorbeeld hiervan is het wegtrekken van de hand bij het aanraken van een heet oppervlak [3](#page=3). ### 2.4 De belangrijkste zintuigen De belangrijkste zintuigen omvatten zicht, gehoor, reuk, smaak en tast. Het gevoel is onderverdeeld in vier componenten: tastzintuigen, warmtezintuigen, koudezintuigen en pijnzintuigen [4](#page=4). #### 2.4.1 Zicht (oog) * **Lichtinval:** Licht treedt het oog binnen via de pupil. De grootte van de pupil wordt gereguleerd door spiertjes, onafhankelijk van de bewuste wil (pupilreflex). Bij veel licht wordt de pupil kleiner om overbelasting te voorkomen, en bij weinig licht wordt deze groter om zoveel mogelijk licht op te vangen [4](#page=4). * **Beeldvorming:** Licht wordt door de lens gebroken en gebundeld, waardoor beelden omgekeerd op het netvlies worden geprojecteerd. De hersenen draaien deze beelden vervolgens weer recht. Het beeld op het netvlies is kleiner dan het oorspronkelijke object [4](#page=4). * **Netvlies:** Het netvlies bevat de daadwerkelijke zintuigcellen: * **Kegeltjes:** Deze zijn verantwoordelijk voor het waarnemen van kleuren. De gele vlek is een gebied op het netvlies met een hoge concentratie kegeltjes [4](#page=4). * **Staafjes:** Deze zijn gevoelig voor lichtsterkte en stellen ons in staat om zwart, wit en grijstinten (contrast) waar te nemen, maar kunnen geen kleuren onderscheiden [4](#page=4). * **Dieptezicht:** Het gebruik van twee ogen maakt het schatten van afstanden en diepte zien gemakkelijker [4](#page=4). #### 2.4.2 Gehoor en evenwichtsorgaan Het oor is opgebouwd uit drie delen: 1. **Uitwendig oor:** Bestaat uit de oorschelp, gehoorgang en trommelvlies. De oorschelp vangt geluid op en leidt het naar de gehoorgang, waar het geluid het trommelvlies in trilling brengt. Oorsmeer helpt het trommelvlies soepel te houden [5](#page=5). 2. **Middenoor:** Bevat de trommelholte met de drie gehoorbeentjes (hamer, aambeeld en stijgbeugel). Deze versterken de trillingen en geven ze door aan het binnenoor [5](#page=5). 3. **Binnenoor:** Dit deel omvat het slakkenhuis, dat de trillingen omzet in elektrische signalen die via de gehoorzenuw naar de hersenen worden gestuurd [5](#page=5). Het **slakkenhuis** is een met vloeistof gevuld gangenstelsel. Wanneer de vloeistof beweegt door de trillingen die via de stijgbeugel binnenkomen, worden de haartjes in het slakkenhuis gestimuleerd. Deze geven elektrische signalen af aan de hersenen, die ze interpreteren als geluid [5](#page=5). Het **evenwichtsorgaan** bestaat uit drie loodrecht op elkaar staande, met vloeistof gevulde halfcirkelvormige kanalen. In de wand van deze kanalen bevinden zich gevoelige zintuigen met elk een haar en een steentje. Bewegingen van het hoofd zorgen ervoor dat de vloeistof en steentjes bewegen, wat elektrische signalen naar de hersenen stuurt. De hersenen sturen opdrachten naar de spieren om het lichaam in evenwicht te houden [5](#page=5). #### 2.4.3 Smaakzintuigen Er zijn vijf basissmaken: zout, zoet, bitter, zuur en umami (hartig). Umami is geassocieerd met eiwitrijke voeding, zoals vlees en sojasaus. Smaakpupillen zijn verspreid over de tong. Wanneer deze zintuigen worden geprikkeld door smaakstoffen, geven ze elektrische signalen af aan de hersenen [6](#page=6). #### 2.4.4 Reukzintuigen Het reukzintuig bevindt zich in de neusgangen. De zintuigcellen zijn gevoelig voor vluchtige stoffen, zoals die in parfum of benzine. Bij verkoudheid kunnen geurstoffen de gangen van de neus niet goed bereiken, wat de geurperceptie beïnvloedt [6](#page=6). #### 2.4.5 Tastzintuigen Tastzintuigen zijn kleine, ovale orgaantjes die onder de huid liggen. Bij een kleine verandering in de huidspanning vervormen deze orgaantjes en geven elektrische signalen af. De vingertoppen en lippen zijn bijzonder gevoelig vanwege de hoge concentratie tastzintuigen in deze gebieden [6](#page=6). ### 2.5 Stevigheid en beweging #### 2.5.1 Draagbalken van het lichaam De botten van de wervelkolom, schoudergordel, bekken en de pijpbeenderen in de ledematen fungeren als de draagbalken van het lichaam. Ze zorgen ervoor dat het lichaam niet bezwijkt onder zijn eigen gewicht. Deze botten zijn het stevigst op plekken waar veel kracht op staat [6](#page=6). De wervelkolom heeft een S-vorm, waardoor het zwaartepunt van het bovenlichaam boven het bekken valt en de verbinding met de benen stabiel wordt, wat helpt om vallen te voorkomen. Dijbenen (bovenbenen) zijn steviger en dikker dan opperarmbenen (bovenarmen) omdat zij het gehele lichaam moeten dragen [6](#page=6). #### 2.5.2 Bescherming door botten De ribbenkast, schedel en wervelkolom bieden bescherming aan vitale organen zoals het hart, de longen, de hersenen, zintuigen en het ruggenmerg [6](#page=6). #### 2.5.3 Samenwerking botten en spieren bij beweging Bij bewegingen van de armen en benen werken botten en spieren nauw samen. Deze bewegingen maken gebruik van hefboomwerking rondom de gewrichten. Het bouwplan van de mens vertoont in grote lijnen overeenkomsten met dat van andere zoogdieren [6](#page=6). --- # Voeding, stofwisseling en gezondheid Dit gedeelte behandelt de spijsvertering, de verschillende voedingsstoffen, de energiebalans en de relatie tussen voeding en gezondheid, inclusief welvaartsziekten. ## 3. Voeding, stofwisseling en gezondheid ### 3.1 De spijsvertering De spijsvertering is het proces waarbij voedsel kleiner wordt gemaakt en gesplitst wordt in afzonderlijke bouwstenen, waarna de bruikbare voedingsstoffen worden opgenomen in het bloed. Gezond blijven is afhankelijk van het handhaven van een evenwicht in het lichaam; een langdurig tekort of overschot aan voedingsstoffen of energie kan dit evenwicht verstoren. De gezondheid van een voedingsmiddel is contextafhankelijk en wordt beïnvloed door wie het eet, hoe vaak, en wat er verder wordt gegeten, wat het belang van het voedingspatroon onderstreept [9](#page=9). #### 3.1.1 Mechanische spijsvertering Mechanische spijsvertering omvat het verkleinen van voedsel door te kauwen met het gebit [9](#page=9). * **Snijtanden** bijten stukken voedsel af [9](#page=9). * **Hoektanden** zijn geschikt voor het scheuren van vlees [9](#page=9). * **Kiezen**, bestaande uit valse (voorste) en echte (achterste) kiezen, pletten en vermalen voedsel [9](#page=9). * Het **glazuur** dat de tanden bedekt, is het hardste materiaal in het lichaam [9](#page=9). Na het slikken beweegt voedsel via de slokdarm naar de maag door spiersamentrekkingen, wat bekend staat als darmperistaltiek. De huig sluit de neusholte af, en het strottenhoofdklepje sluit de luchtpijp om verslikken te voorkomen [10](#page=10). #### 3.1.2 Chemische/enzymatische spijsvertering Chemische spijsvertering is het splitsen van voedsel in afzonderlijke bouwstenen met behulp van enzymen. Enzymen zijn stoffen die andere stoffen kunnen splitsen zonder zelf te veranderen, zoals het omzetten van koolhydraten, eiwitten en vetten naar glucose, aminozuren en glycerol/vetzuren. Verschillende organen produceren specifieke enzymen [10](#page=10): * **Speekselklieren:** produceren enzymen die koolhydraten (zetmeel) splitsen [10](#page=10). * **Maag:** produceert eiwitsplitsende enzymen [10](#page=10). * **Alvleesklier en dunne darm:** produceren enzymen voor de afbraak van koolhydraten, eiwitten en vetten [10](#page=10). Koolhydraatsplitsing begint al in de mond, wat leidt tot een zoete smaak door de vorming van glucosemoleculen. Eiwitvertering vindt voornamelijk plaats in de maag, en ongeveer 10% van de eiwitten en de helft van de koolhydraten zijn verteerd wanneer het voedsel de maag verlaat naar de twaalfvingerige darm. Vetvertering begint na de maag in de twaalfvingerige darm, waar de gal uit de lever en galblaas wordt toegevoegd. Gal emulgeert vetten, wat betekent dat het vetten verdeelt in kleine druppels, waardoor ze beter verteerbaar worden voor enzymen [10](#page=10). #### 3.1.3 Bacteriële spijsvertering Vezels worden niet afgebroken in de dunne darm en bereiken de dikke darm ongeschonden. De darmflora, bestaande uit nuttige bacteriën, kan een deel van deze vezels verder verteren [10](#page=10). #### 3.1.4 Opname van voedingsstoffen De bouwstenen van voedsel worden voornamelijk via haarvaten in de dunne darm opgenomen in het bloed. Darmvlokken, uitstulpingen in de darmwand, vergroten het absorptieoppervlak aanzienlijk, wat zorgt voor een efficiënte opname van voedingsstoffen [10](#page=10). In de dikke darm wordt overtollig water onttrokken aan de voedselbrij, waardoor ontlasting een vaste vorm krijgt. Diarree treedt op wanneer de dikke darm niet goed functioneert [11](#page=11). #### 3.1.5 Uitscheiding van onverteerbare voedingsstoffen Onverteerbare voedingsstoffen en afvalstoffen worden uitgescheiden via de nieren (urine), de huid (zweet) en de longen (uitgeademde lucht). Ontlasting, bestaande uit onverteerbare resten en afbraakproducten, wordt opgeslagen in de endeldarm en verlaat het lichaam via de anus [11](#page=11). ### 3.2 Voedingsstoffen Voedingsstoffen worden gecategoriseerd in vier hoofdgroepen: bouwstoffen, brandstoffen/energieleverende stoffen, beschermende stoffen en ballaststoffen [11](#page=11). #### 3.2.1 Bouwstoffen Bouwstoffen zijn essentieel voor de groei, het onderhoud en het herstel van het lichaam. Water vormt ongeveer 60% van het lichaam en is een belangrijke bouwstof. Andere belangrijke bouwstoffen zijn [11](#page=11): * **Calcium:** een bestanddeel van harde weefsels zoals botten, tanden en nagels. Kinderen hebben veel calcium nodig, bijvoorbeeld uit melk [11](#page=11). * **IJzer:** een bestanddeel van hemoglobine, de zuurstofbindende kleurstof in het bloed. Een ijzertekort kan leiden tot bloedarmoede met symptomen als vermoeidheid, gebrek aan eetlust en spierkramp. Vrouwen hebben door menstruaties meer ijzer nodig [11](#page=11). * **Fluoride:** noodzakelijk voor de opbouw van botten en tandglazuur, met extra behoefte bij kinderen [11](#page=11). #### 3.2.2 Brandstoffen/energieleverende stoffen Deze stoffen worden in het lichaam verbrand om energie te leveren voor lichaamsactiviteiten zoals wandelen, denken en het kloppen van het hart (dissimilatie). De belangrijkste brandstoffen zijn koolhydraten, vetten en eiwitten [11](#page=11). * **Koolhydraten:** een verzamelnaam voor suikers, zoals zetmeel. Ze bestaan uit lange ketens van glucosemoleculen die door enzymen worden gesplitst en worden als eerste en in de grootste hoeveelheid verbrand [11](#page=11). * **Vetverbranding:** treedt op wanneer de koolhydraatreserves uitgeput zijn. Dit proces levert de meeste energie per gram en kan leiden tot de vorming van melkzuur, wat spierpijn kan veroorzaken [11](#page=11). * **Eiwitverbranding:** vindt plaats als laatste, wanneer koolhydraten en vetten op zijn [11](#page=11). De aanbevolen energiebalans voor de inname is ongeveer 50% koolhydraten, 35-40% vetten en 10-15% eiwitten [12](#page=12). #### 3.2.3 Beschermende stoffen Belangrijke beschermende stoffen zijn vitamines en mineralen [12](#page=12). * **Vitamines:** ook wel levensstoffen genoemd, essentieel voor het goed functioneren van lichaamsprocessen en het behouden van gezondheid. Het lichaam kan de meeste vitamines niet zelf aanmaken en moet ze uit voeding opnemen, hoewel vitamine D door zonlicht kan worden gevormd. Vitamines B en C worden niet opgeslagen en moeten dagelijks worden ingenomen [12](#page=12). #### 3.2.4 Ballaststoffen Ballaststoffen, ook wel voedingsvezels genoemd, zijn afkomstig uit fruit en groenten. Hoewel ze moeilijk verteerbaar zijn, bevorderen ze de darmperistaltiek en helpen ze bij de snelle afvoer van schadelijke stoffen uit de darmen [12](#page=12). ### 3.3 Stofwisseling Stofwisseling omvat de processen van dissimilatie en assimilatie [12](#page=12). * **Dissimilatie:** de afbraak van koolhydraten, vetten en eiwitten tot glucose, vetzuren en aminozuren, waarbij energie vrijkomt voor lichaamsprocessen [12](#page=12). * **Assimilatie:** de opbouw van complexere stoffen, zoals DNA, eiwitten en celmembranen, uit deze kleinere moleculen [12](#page=12). ### 3.4 Voeding en gezondheid Het concept "gezond" eten hangt af van het gehele voedingspatroon en niet slechts van individuele voedingsmiddelen [12](#page=12). #### 3.4.1 Overgewicht en welvaartsziekten Overgewicht en gerelateerde welvaartsziekten worden veroorzaakt door een verstoorde energiebalans, waarbij de energie-inname groter is dan het energieverbruik, wat leidt tot opslag van overtollige energie in het lichaam. Dit wordt verergerd door een sedentaire levensstijl [12](#page=12). #### 3.4.2 Hart- en vaatziekten Hart- en vaatziekten ontstaan door het dichtslibben van bloedvaten, vaak als gevolg van een hoog cholesterolgehalte. Cholesterol is een vetachtige stof die het lichaam zelf aanmaakt en nodig is voor o.a. het zenuwstelsel en hormonen. Dichtgeslibde bloedvaten (aderverkalking of arteriosclerose) belemmeren de bloeddoorstroming, wat kan leiden tot orgaanschade en hartinfarcten. Het eten van onverzadigde plantaardige vetten kan helpen het cholesterolgehalte te verlagen, terwijl dierlijke vetten het juist doen stijgen [12](#page=12). #### 3.4.3 Cariës en tanderosie Cariës (gaatjes in tanden) wordt veroorzaakt door frequente consumptie van koolhydraatrijke tussendoortjes. Bacteriën in de mond zetten koolhydraten om in zuren, wat leidt tot een zuurstoot die het tandglazuur tijdelijk zachter maakt. Preventie omvat minder snoepen, poetsen om tandplak te verwijderen, en het gebruik van fluoridetandpasta om het glazuur te verharden [13](#page=13). #### 3.4.4 Hoge bloeddruk Hoge bloeddruk kan worden veroorzaakt door een te hoge inname van zout en zouthoudende producten. Langdurig hoge bloeddruk kan leiden tot beschadiging van bloedvaatjes en organen [13](#page=13). #### 3.4.5 Diabetes (suikerziekte) Bij diabetes kan het lichaam de bloedsuikerspiegel niet goed reguleren. Dit gebeurt normaal gesproken via de hormonen insuline en glucagon, geproduceerd door de alvleesklier. Insuline helpt bij het verlagen van de bloedsuikerspiegel door glucoseopslag te stimuleren, terwijl glucagon de bloedsuikerspiegel verhoogt door glucoseafgifte te stimuleren. Mensen met diabetes hebben een tekort aan insuline of zijn er ongevoelig voor, wat resulteert in een aanhoudend hoge bloedsuikerspiegel en kan leiden tot aderverharding. Bij type 1 diabetes maakt het lichaam geen insuline aan en zijn injecties noodzakelijk [13](#page=13). #### 3.4.6 Alvleesklier- en leveraandoeningen Overmatig alcoholgebruik kan de alvleesklier en lever beschadigen. De lever heeft aanzienlijke tijd nodig om alcohol te verwerken, en overmatige consumptie belast de lever extreem [13](#page=13). ### 3.5 De Schijf van Vijf De Schijf van Vijf is een richtlijn om te zorgen dat mensen voldoende voedingsstoffen binnenkrijgen en welvaartsziekten voorkomen. De schijf is opgedeeld in categorieën [14](#page=14): * **Linksboven:** groenten en fruit, leveranciers van vitamines, mineralen en vezels [14](#page=14). * **Rechtsboven:** koolhydraten, zoals brood en granen [14](#page=14). * **Linksonder:** eiwitleveranciers zoals vlees, melkproducten en vis [14](#page=14). * **Rechtsonder:** belangrijke vochtinname, zoals water [14](#page=14). * **Midden onder:** vetleveranciers zoals boter en olie [14](#page=14). Sauzen, snacks en snoep vallen buiten de Schijf van Vijf en zijn minder belangrijk voor de levering van voedingsstoffen, maar leveren wel extra calorieën [14](#page=14). De spelregels volgens de Schijf van Vijf zijn: eet gevarieerd, eet niet te veel en beweeg, eet minder verzadigd vet, eet veel groente, fruit en brood, en eet veilig [14](#page=14). --- # Afweersysteem en ziekte Dit deel verklaart de werking van het menselijk afweersysteem, de verschillende verdedigingslinies, de rol van witte bloedcellen, het lymfestelsel en de mechanismen achter infecties, vaccinatie en allergieën [18](#page=18). ### 4.1 Werking van het afweersysteem Het afweersysteem is een complex systeem dat ziekteverwekkers buiten het lichaam houdt en ze opruimt als ze toch binnendringen. Het systeem bouwt een geheugen op van ziekteverwekkers waarmee het in aanraking is gekomen, zodat het deze bij een volgende ontmoeting sneller kan bestrijden. Als het afweersysteem na een infectie tijd nodig heeft om te herstellen en virussen en bacteriën zich snel vermenigvuldigen, word je ziek. Zodra het systeem hersteld is, word je weer beter [18](#page=18). > **Tip:** Het concept van immunologisch geheugen is cruciaal voor vaccinatie en het begrijpen van hoe het lichaam omgaat met herhaalde blootstelling aan ziekteverwekkers. ### 4.2 Verdedigingslinies Het menselijk lichaam kent drie verdedigingslinies om ziekteverwekkers te bestrijden [18](#page=18). #### 4.2.1 De eerste verdedigingslinie: fysieke en chemische barrières De eerste linie bestaat uit fysieke barrières zoals de huid en slijmvliezen (in de mond, neus, longen en vagina). Deze voorkomen primair dat ziekteverwekkers het lichaam binnendringen [18](#page=18). * **Chemische barrière:** Talg- en zweetklieren scheiden stoffen af die zorgen voor een lage zuurtegraad op de huid, wat schadelijk is voor veel ziekteverwekkers [18](#page=18). * **Verdere bescherming:** Tranen, speeksel en slijm voorkomen dat ziekteverwekkers zich aan huid of slijmvliezen kunnen hechten. Deze lichaamsvloeistoffen bevatten ook antimicrobiële stoffen die ziekteverwekkers onschadelijk maken [18](#page=18). * **Longbescherming:** Ziekteverwekkers in de longen worden uit het slijm gewerkt door trilhaartjes, wat leidt tot hoesten of niezen. Als slijm wordt doorgeslikt, komt het in de maag, die door zijn zeer lage zuurtegraad de ziekteverwekkers snel doodt [18](#page=18). #### 4.2.2 De tweede verdedigingslinie: algemene afweer De algemene afweer wordt uitgevoerd door witte bloedcellen die lichaamsvreemde stoffen aanvallen. Witte bloedcellen zijn essentieel voor het transportsysteem van het lichaam en maken deel uit van het afweersysteem. Sommige witte bloedcellen vallen bacteriën direct aan en maken ze onschadelijk, terwijl andere antistoffen produceren om ziekteverwekkers indirect te bestrijden [16](#page=16) [19](#page=19). #### 4.2.3 De derde verdedigingslinie: specifieke afweer De specifieke afweer richt zich niet alleen op ziekteverwekkers, maar ook op kankercellen en door virussen geïnfecteerde lichaamseigen cellen. Deze afweer berust op twee soorten witte bloedcellen [19](#page=19): * **T-cellen:** Deze vernietigen lichaamscellen die door ziekteverwekkers zijn geïnfecteerd [19](#page=19). * **B-cellen:** Deze vallen ziekteverwekkers direct aan door eiwitten te maken die antistoffen worden genoemd. Er bestaan meer dan een miljoen soorten antistoffen, die elk specifiek passen bij een bepaalde lichaamsvreemde stof. Wanneer antistoffen zich binden aan een lichaamsvreemde stof, wordt de ziekteverwekker onschadelijk gemaakt en sneller herkend door andere witte bloedcellen, die de stof vervolgens opeten. Een deel van de B-cellen onthoudt deze ziekteverwekkers, wat zorgt voor een snelle afweerreactie en immuniteit van het lichaam [19](#page=19). ### 4.3 Het lymfestelsel Het lymfestelsel speelt een cruciale rol in de aanmaak, training en het transport van afweercellen [19](#page=19). * **Thymus:** Hier worden T-cellen aangemaakt en getraind om onderscheid te maken tussen lichaamseigen en lichaamsvreemde stoffen [19](#page=19). * **Beenmerg:** Hier worden B-cellen aangemaakt [19](#page=19). * **Mobilisatie bij infectie:** Bij een infectie worden bloedcellen gemobiliseerd, aan de bloedstroom afgegeven en getransporteerd [19](#page=19). * **Afweerorganen:** Lymfeklieren, de milt, amandelen en Peyerse platen zijn organen die zowel lichaamsvreemde stoffen als de bestrijdende witte bloedcellen vasthouden om een afweerreactie op te wekken. Lymfeklieren kunnen opzwellen na een zware infectie omdat ze actief betrokken zijn bij de voorbereiding van de afweerreactie [19](#page=19). * **Transport:** Lymfeklieren zijn met elkaar verbonden door lymfevaten, die het afweersysteem transporteren. Lymfe is een wit vocht dat zichtbaar is bij schaafwonden. Het lymfestelsel transporteert 'slechte' stoffen naar de lymfeklieren en vervolgens naar het bloedvatenstelsel [19](#page=19). ### 4.4 Ziekte en infectie Een infectie kan leiden tot lokale ontsteking of algehele ziekte [19](#page=19). #### 4.4.1 Ontstekingsreactie Bij een infectie, bijvoorbeeld door een doorn met bacteriën, treedt een ontstekingsreactie op [19](#page=19): 1. Beschadigde huidcellen geven chemische signalen af aan de bloedbaan om witte bloedcellen te lokken, wat het startsein is voor de ontsteking [19](#page=19). 2. Meer bloed stroomt naar de wond, wat leidt tot roodheid en warmte [19](#page=19). 3. Door de verhoogde bloeddruk lekken vocht uit de haarvaten, wat lokale zwelling veroorzaakt [19](#page=19). 4. Meer chemische signalen zorgen voor verwijding van bloedvaten en verhoogde doorlaatbaarheid, waardoor meer witte bloedcellen de infectie bereiken om ziekteverwekkers op te eten [19](#page=19). 5. Op de plaats van ontsteking ontstaat pus, een gele vloeistof die bestaat uit witte bloedcellen en bacteriën [19](#page=19). 6. Vervolgens vindt genezing plaats [19](#page=19). #### 4.4.2 Behandeling van infecties * **Bacteriële infecties:** Deze zijn te behandelen met geneesmiddelen zoals antibiotica [20](#page=20). * **Virale infecties:** Deze hebben over het algemeen geen specifieke geneesmiddelen, behalve voor ernstige virussen waarvoor virusremmers bestaan [20](#page=20). * **Koorts:** Infecties worden vaak bestreden met koorts (lichaamstemperatuur boven 38 graden Celsius). Voordelen van koorts zijn een snellere bloedsomloop (waardoor meer witte bloedcellen worden aangevoerd) en sneller herstel van weefsel. Koortswerende middelen zoals ibuprofen of paracetamol kunnen gebruikt worden [20](#page=20). ### 4.5 Vaccinatie Bij vaccinatie wordt het afweersysteem misleid. Een dode, ongevaarlijke vorm van een ziekteverwekker wordt ingespoten, wat een afweerreactie opwekt en de ziekteverwekker in het geheugen van het immuunsysteem opneemt. Bij confrontatie met de echte verwekker zal het systeem sneller reageren, waardoor het lichaam immuun is voor die specifieke ziekte. Veel kinderziekten zoals mazelen, bof en rodehond zijn infectieziekten die vermeden kunnen worden door vaccinatie. Eenmaal doorgemaakt of gevaccineerd, ben je immuun. Epidemieën treden op wanneer een grote groep mensen besmet wordt [18](#page=18) [20](#page=20). > **Tip:** Begrijp het principe van immunologisch geheugen; het lichaam "leert" van de blootstelling aan antigenen (de dode of verzwakte ziekteverwekker) om toekomstige infecties effectiever te bestrijden. ### 4.6 Allergie Een allergie is een vergissing van het afweersysteem. Het systeem ziet onschadelijke stoffen, zoals huisstofmijt of pollen, aan voor ziekteverwekkers en neemt deze op in zijn geheugen. Elk volgend contact met deze stof leidt tot een allergische reactie. Hoewel allergieën meestal onschuldig zijn, kunnen ze levensbedreigend zijn. Mensen met ernstige allergieën, zoals voor pinda's of wespen, kunnen een anafylactische shock krijgen. Dit komt door te veel histamine, wat leidt tot verwijding van bloedvaten en een levensbedreigende verlaging van de bloeddruk. Mensen met dergelijke allergieën dragen vaak een adrenalinepen bij zich voor directe behandeling [18](#page=18) [20](#page=20). --- # Voortplanting en seksuele ontwikkeling Dit gedeelte behandelt de menselijke voortplanting, van de voortplantingsorganen en bevruchting tot zwangerschap, preventie en seksueel overdraagbare aandoeningen (SOA's), evenals de diverse stadia van seksuele ontwikkeling vanaf de peutertijd tot de puberteit. ### 5.1 Voortplantingsorganen en hun functies De voortplantingsorganen spelen een cruciale rol bij de voortplanting, waarbij zowel de mannelijke als de vrouwelijke organen specifieke functies vervullen. #### 5.1.1 Mannelijke voortplantingsorganen * **Zaadblaasjes en prostaat:** Deze klieren produceren vloeistof die het zaad verdunt dat vrijkomt bij een zaadlozing [21](#page=21). * **Zaadballen:** Hierin worden zaadcellen geproduceerd en opgeslagen in de bijballen [21](#page=21). * **Bijballen:** Zaadcellen zijn hierin onbeweeglijk, wat opslag van een groot aantal mogelijk maakt. De vloeistof van de zaadblaasjes brengt de zaadcellen in beweging en voorziet ze van voedingsstoffen, aangezien ze buiten de bijballen niet meer verbonden zijn met het bloedvatenstelsel [21](#page=21). * **Locatie:** De prostaat en zaadblaasjes bevinden zich onder de urineblaas. Tijdens de zaadlozing geven zij hun inhoud af aan de zaadleiders, die overgaan in de urinebuis [21](#page=21). #### 5.1.2 Vrouwelijke voortplantingsorganen * **Eierstokken:** Vanaf de puberteit bevatten de eierstokken driehonderdduizend tot vierhonderdduizend eicellen. Eén eicel komt ongeveer elke 28 dagen vrij uit één van de eierstokken, dit proces staat bekend als de eisprong of ovulatie [21](#page=21). ### 5.2 Bevruchting en zwangerschap Bevruchting is het samensmelten van een eicel en een zaadcel, wat kan leiden tot een zwangerschap. #### 5.2.1 Vruchtbare periode * De periode waarin bevruchting kan plaatsvinden na seksueel contact is afhankelijk van het moment van de ovulatie en de levensduur van de eicel en zaadcel [21](#page=21). * Een eicel kan één dag leven, terwijl zaadcellen twee tot drie dagen overleven [22](#page=22). * Seksueel contact drie dagen vóór de ovulatie kan nog leiden tot bevruchting, plus de dag dat de eicel nog kan leven, resulteert in een vruchtbare periode van vier dagen. Het concept van periodieke onthouding, gebaseerd hierop, is niet erg effectief [22](#page=22). #### 5.2.2 Menstruatie * Wanneer een eicel bij de ovulatie vrijkomt, wordt deze opgevangen door de trechtervormige opening van een eierleider [22](#page=22). * Trilhaartjes in de eierleider transporteren de eicel richting de baarmoeder [22](#page=22). * Bevruchting vindt doorgaans plaats aan het begin van de eierleider, dicht bij de eierstok [22](#page=22). * Indien de eicel niet wordt bevrucht, stoot het lichaam ongeveer 14 dagen na de ovulatie de rijk doorbloede baarmoederslijmvlies af, wat leidt tot menstruatie [22](#page=22). #### 5.2.3 Placenta en de ontwikkeling van het ongeboren kind * Het ongeboren kind wordt een embryo genoemd en na twee maanden een foetus [22](#page=22). * De embryo/foetus ontvangt zuurstof en voedingsstoffen via de navelstreng vanuit de placenta (moederkoek), afkomstig uit het bloed van de moeder [22](#page=22). * Afvalstoffen en koolstofdioxide worden door de foetus aan de moeder afgestaan [22](#page=22). * De foetus ontwikkelt zich deels in de baarmoeder en deels in de placenta [22](#page=22). * In de placenta ontmoeten de bloedstromen van moeder en kind elkaar, gescheiden door een dunne barrière. Stoffen kunnen via deze wand uitgewisseld worden, maar grotere moleculen en bloedcellen niet [22](#page=22). * Na de geboorte van het kind wordt de placenta uitgedreven, dit wordt de nageboorte genoemd [22](#page=22). * De ongeboren foetus kan nog geen voedsel via de mond innemen en de longen werken nog niet; alle benodigde stoffen worden via de placenta opgenomen [21](#page=21). ### 5.3 Preventie van zwangerschap en SOA's Verschillende methoden kunnen worden toegepast om zwangerschap te voorkomen en de verspreiding van seksueel overdraagbare aandoeningen (SOA's) tegen te gaan. #### 5.3.1 Voorbehoedsmiddelen * Voorbehoedsmiddelen kunnen gebruikt worden om zwangerschap te voorkomen [21](#page=21). * Het spiraaltje is geen voorbehoedsmiddel dat bevruchting voorkomt, maar het voorkomt de innesteling van een ontstaan embryo in de baarmoederwand, waardoor dit sterft en zwangerschap wordt voorkomen [23](#page=23). #### 5.3.2 Seksueel overdraagbare aandoeningen (SOA's) * **HIV/AIDS:** Wordt overgebracht via bloed-bloed of bloed-sperma contact. Preventie omvat het gebruik van condooms bij vaginale gemeenschap en extra sterke condooms met glijmiddel bij anale gemeenschap. Orale gemeenschap is veilig zolang er geen sperma in de mond komt, aangezien speeksel het virus inactiveert. De virusconcentratie is minder fel in voorvocht en vaginaal vocht [23](#page=23). * **Chlamydia:** Dit is een SOA die vooral veel voorkomt bij jonge vrouwen. De bacterie kan vaginaal, oraal of anaal worden overgebracht [23](#page=23). * **Symptomen bij vrouwen:** Meer of andere afscheiding dan normaal, pijn bij plassen, abnormaal bloedverlies, pijn bij geslachtsgemeenschap, pijn in de onderbuik [23](#page=23). * **Symptomen bij mannen:** 's Morgens waterige afscheiding, pijn bij plassen [23](#page=23). * Chlamydia is goed behandelbaar, maar onbehandeld kan het leiden tot onvruchtbaarheid. De SOA is verraderlijk omdat deze weinig tot geen klachten kan geven [23](#page=23). ### 5.4 Seksuele ontwikkeling Seksuele ontwikkeling is een breed begrip dat verschillende aspecten omvat, evoluerend vanaf de vroege kinderjaren tot de puberteit. #### 5.4.1 Algemene aspecten van seksualiteit * Het begrip seksualiteit omvat meer dan alleen voortplanting; het gaat ook om gevoelens, waarden, normen en rolpatronen [21](#page=21). * Kinderen lijken veel op hun ouders door overname van eigenschappen via DNA [21](#page=21). #### 5.4.2 Seksuele ontwikkeling per leeftijdsfase * **Peuters (twee tot vier jaar):** * Ontwikkeling van sekse-identiteit: besef van het eigen geslacht [23](#page=23). * Ontdekking van zichzelf en anderen in uiterlijk, met name kleding en haardracht [23](#page=23). * Jongens en meisjes beginnen zich anders te gedragen [23](#page=23). * Sekserolgedrag is aanwezig vanaf 3 jaar, dit kan aangeboren of aangeleerd zijn [23](#page=23). * Taalontwikkeling: ontdekking dat bepaalde woorden shockreacties kunnen uitlokken (viezerwordingtijdperk) [23](#page=23). * **Kleuters (vier tot zes jaar):** * Verkennen van het eigen lichaam en dat van anderen, met bijbehorende gevoelens [23](#page=23). * Behoeften vertalen in spel (doktertje, moeder en vader spelen), ook buiten school en het zicht van volwassenen [23](#page=23). * Toon belangstelling voor het voorplantingsverhaal en stel er vragen over [23](#page=23). * Zwangerschap/geboorten worden nog niet gekoppeld aan gevoelens of gedrag; het wordt voorgesteld als het inslikken van zaadjes of een eitje dat op ontbijt lijkt [23](#page=23). * Egocentrisch wereldbeeld: interpreteren de wereld vanuit eigen ervaring [23](#page=23). * Verliefdheid is gelijk aan vriendschap [23](#page=23). * **Kinderen (zes tot acht jaar):** * Seksuele latente periode: lijkt op een gebrek aan interesse in seksualiteit [23](#page=23). * Verliefdheden beginnen een rol te spelen, maar hebben weinig met lichamelijk gedrag te maken [23](#page=23). * **Kinderen (acht tot tien jaar):** * Gevoelens en verliefdheid spelen een grotere rol [23](#page=23). * Exploratie van seksuele voorkeur is een langdurig proces [23](#page=23). * Seksuele spelletjes: bekijken en betasten van lichaamsdelen [23](#page=23). * Heteroseksualiteit wordt meer geaccepteerd dan homoseksualiteit [23](#page=23). * **Kinderen (tien tot twaalf jaar):** * Puberteit begint [24](#page=24). * Meisjes kunnen voor het eerst menstrueren [24](#page=24). * Jongens kunnen hun eerste zaadlozing ervaren [24](#page=24). * Meisjes ontwikkelen zich sneller dan jongens, waardoor ze er volwassener uitzien [24](#page=24). * Belangstelling voor volwassen seksualiteit: erotische video's, tijdschriften, sekslijnen bellen [24](#page=24). * Tegelijkertijd kunnen ze opvallend preuts zijn en geen interesse tonen in seksualiteit [24](#page=24). #### 5.4.3 De puberteit en secundaire geslachtskenmerken * Voor de geboorte is het geslacht bepaald door primaire geslachtskenmerken [24](#page=24). * Tijdens de puberteit ondergaat het lichaam verdere veranderingen onder invloed van geslachtshormonen, wat resulteert in secundaire geslachtskenmerken [24](#page=24). ##### 5.4.3.1 Jongens in de puberteit * Secundaire geslachtskenmerken bij jongens omvatten schaamhaar, baardgroei, een lagere stem, meer spieren en de aanmaak van zaadcellen [24](#page=24). * Hypofysehormonen stimuleren de zaadballen om testosteron aan te maken [24](#page=24). * Testosteron is verantwoordelijk voor de dagelijkse aanmaak van miljoenen zaadcellen, de werking van zaadblaasjes en prostaat, en remt de hypofyse af om te veel testosteronproductie te voorkomen [24](#page=24). ##### 5.4.3.2 Meisjes in de puberteit * Secundaire geslachtskenmerken bij meisjes zijn onder andere borstontwikkeling, bredere heupen, de aanmaak van eicellen en menstruatie [24](#page=24). * De hypofyse stimuleert de eierstokken om oestrogeen te produceren [24](#page=24). * Oestrogeen stimuleert het baarmoederslijmvlies, wat zwangerschap mogelijk maakt, reguleert de menstruatiecyclus en is verantwoordelijk voor secundaire geslachtskenmerken [24](#page=24). * De hypofyse zorgt er ook voor dat het follikel, waaruit een eicel vrijkwam bij de ovulatie, zich ontwikkelt tot een hormoonklier (gele lichaam) die progesteron aanmaakt [25](#page=25). * Progesteron is het zwangerschapshormoon en zorgt ervoor dat het baarmoederslijmvlies intact blijft tijdens de zwangerschap [25](#page=25). ### 5.5 Erfelijkheid Erfelijkheid bepaalt de eigenschappen die een kind van zijn ouders overneemt, opgeslagen in het DNA. * **DNA en chromosomen:** Erfelijke eigenschappen liggen opgeslagen in het DNA, een lange draadvormige molecule in de celkern. Een losse draad wordt een chromosoom genoemd; een gezonde menselijke cel bevat 23 paren chromosomen, één van elke ouder. Vlak voor celdeling nemen chromosomen een compacte vorm aan [25](#page=25). * **Geslachtschromosomen:** Het 23ste chromosomenpaar bestaat uit het X-chromosoom en het (kleinere) Y-chromosoom. Vrouwen hebben XX, mannen XY [25](#page=25). * **Genen:** Genen zijn kleine DNA-deeltjes die de code bevatten voor erfelijke eigenschappen, zoals oogkleur. Genen kunnen elkaar overheersen (dominant) of worden overheerst (recessief) [25](#page=25). #### 5.5.1 Celverdeling * **Mitose:** Bij mitose verdubbelen de chromosomen zich, waarna ze uit elkaar worden getrokken om twee nieuwe kernen te vormen. Daarna deelt de rest van de cel zich [26](#page=26). * **Meiose:** Dit proces is voor de aanmaak van geslachtscellen. Omdat bij versmelting van ei- en zaadcellen twee sets chromosomen samenkomen, moet elke geslachtscel slechts één exemplaar van elk chromosoom bevatten. Tijdens de meiose deelt de cel zich in tweeën, resulterend in vier geslachtscellen met elk de helft van het DNA van de moedercel (reductiedeling). Deze chromosomen krijgen elk een nieuwe erfelijke code, waardoor elk kind een unieke code heeft, behalve eeneiige tweelingen. Twee-eiige tweelingen ontstaan uit twee afzonderlijk bevruchte eicellen [26](#page=26). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Orgaanstelsel | Een groep organen die samenwerken om een specifieke functie in het lichaam uit te voeren, zoals het spijsverteringsstelsel of het zenuwstelsel. | | Zenuwstelsel | Het systeem dat verantwoordelijk is voor de coördinatie en aansturing van alle lichaamsfuncties, bestaande uit hersenen, ruggenmerg en zenuwen. | | Skelet | Het dragende en beschermende geraamte van het lichaam, bestaande uit botten en gewrichten, dat ook een rol speelt bij de aanmaak van bloedcellen. | | Spierstelsel | Het systeem van spieren en pezen dat beweging mogelijk maakt door samentrekking, waarbij de spieren aan de botten zijn bevestigd. | | Spijsverteringsstelsel | Het orgaanstelsel dat verantwoordelijk is voor de afbraak van voedsel tot bruikbare voedingsstoffen die in het bloed worden opgenomen, en de uitscheiding van afvalstoffen. | | Ademhalingsstelsel | Het systeem dat zorgt voor de gasuitwisseling in het lichaam, namelijk de opname van zuurstof en de afgifte van koolstofdioxide en waterdamp. | | Hart en bloedvatenstelsel | Het systeem dat zorgt voor het transport van zuurstof, voedingsstoffen, afvalstoffen, hormonen en warmte door het lichaam via het hart en een netwerk van bloedvaten. | | Lymfatisch stelsel | Een belangrijk onderdeel van het immuunsysteem dat helpt bij de afweer tegen ziekten en de afvoer van overtollig vocht. | | Voortplantingsstelsel | Het systeem van geslachtsorganen dat betrokken is bij de voortplanting van het organisme. | | Hormoonstelsel | Een systeem van klieren die hormonen afscheiden, welke als chemische boodschappers via het bloed door het lichaam reizen en diverse lichaamsprocessen reguleren. | | Urinewegstelsel | Het systeem dat verantwoordelijk is voor de filtering van het bloed en de afvoer van water en opgeloste afvalstoffen in de vorm van urine. | | Zintuigen | Organen die gespecialiseerd zijn in het waarnemen van prikkels uit de omgeving en het lichaam, zoals licht, geluid, geur, smaak en tast. | | Prikkel | Een gebeurtenis of stimulus uit de omgeving of het lichaam die een reactie van een zintuig of organisme kan oproepen. | | Gewaarwording | Het bewuste of onbewuste waarnemen van prikkels door de hersenen na verwerking van signalen van de zintuigen. | | Reflex | Een snelle, automatische en onwillekeurige reactie van het lichaam op een bepaalde prikkel, die vaak via het ruggenmerg verloopt. | | Netvlies | Het lichtgevoelige deel van het oog dat beelden omzet in zenuwsignalen die naar de hersenen worden gestuurd, en dat bestaat uit staafjes en kegeltjes. | | Staafjes | Lichtgevoelige cellen in het netvlies die verantwoordelijk zijn voor het zien in donkere omstandigheden en het waarnemen van contrasten (zwart, wit, grijstinten), maar niet voor kleurwaarneming. | | Kegeltjes | Cellen in het netvlies die verantwoordelijk zijn voor kleurwaarneming en het zien bij voldoende licht, geconcentreerd in de gele vlek. | | Trommelvlies | Een dun membraan dat de gehoorgang afsluit en gaat trillen wanneer geluidsgolven het bereiken, wat het begin is van de geluidstransmissie naar het middenoor. | | Slakkenhuis | Het deel van het binnenoor dat de trillingen van het middenoor omzet in elektrische signalen die via de gehoorzenuw naar de hersenen worden gestuurd voor geluidsinterpretatie. | | Evenwichtsorgaan | Het deel van het binnenoor dat verantwoordelijk is voor het handhaven van het evenwicht door signalen te sturen naar de hersenen op basis van beweging en positie van het hoofd. | | Smaakpupillen | Kleine structuren op de tong die smaakstoffen detecteren en elektrische signalen naar de hersenen sturen voor smaakwaarneming. | | Reukzintuig | Het zintuig dat verantwoordelijk is voor het waarnemen van geuren door gevoelig te zijn voor vluchtige stoffen in de lucht. | | Beenmerg | Het sponsachtige weefsel binnenin botten dat een rol speelt bij de vorming van botweefsel en de productie van bloedcellen. | | Ribbenkast | De structuur gevormd door ribben, borstbeen en wervels die het hart en de longen beschermt. | | Schedel | Het botachtige omhulsel van de hersenen en de structuren van het gezicht, dat vitale organen zoals de hersenen, ogen en oren beschermt. | | Gewricht | De verbinding tussen twee of meer botten, die beweging mogelijk maakt en wordt beschermd door kraakbeen en gewrichtsvloeistof. | | Scharniergewricht | Een type gewricht dat beweging in één richting toelaat, zoals in de elleboog en knie. | | Kogelgewricht | Een type gewricht met een grote bewegingsvrijheid, dat draaibewegingen in alle richtingen toelaat, zoals in de schouder en heup. | | Skeletspieren (dwarsgestreepte spieren) | Willekeurige spieren die aan het skelet zijn bevestigd en verantwoordelijk zijn voor beweging, herkenbaar aan hun gestreepte uiterlijk onder de microscoop. | | Hefboomwerking | Een mechanisme waarbij een kracht wordt gebruikt om een object te verplaatsen rond een draaipunt (gewricht), zoals bij het bewegen van ledematen. | | Antagonisten | Spierparen die tegengesteld werken rond een gewricht, bijvoorbeeld een buigspier en een strekspier. | | Willekeurige spieren | Spieren die onder bewuste controle staan en door de wil kunnen worden bewogen. | | Gladde/onwillekeurige spieren | Spieren die automatisch werken zonder bewuste controle, zoals in de wanden van bloedvaten en het spijsverteringskanaal. | | Mechanische spijsvertering | Het fysiek kleiner maken van voedsel, bijvoorbeeld door kauwen met het gebit. | | Chemische/enzymatische spijsvertering | Het splitsen van voedselmoleculen in kleinere bouwstenen met behulp van enzymen. | | Enzymen | Stoffen, meestal eiwitten, die chemische reacties versnellen of mogelijk maken zonder zelf verbruikt te worden, zoals bij de afbraak van voedingsstoffen. | | Darmperistaltiek | De golvende samentrekkingen van de spieren in de wand van het spijsverteringskanaal die voedsel voortstuwen. | | Darmflora | De gemeenschap van micro-organismen, voornamelijk bacteriën, die in de darmen leven en een rol spelen bij de spijsvertering en de gezondheid. | | Darmvlokken | Kleine uitstulpingen aan de binnenzijde van de dunne darm die het oppervlak vergroten voor efficiënte opname van voedingsstoffen. | | Voedingsstoffen | Essentiële stoffen die het lichaam nodig heeft voor groei, onderhoud, herstel en energie. | | Bouwstoffen | Voedingsstoffen die nodig zijn voor de opbouw en het herstel van lichaamscellen en weefsels, zoals eiwitten, mineralen en water. | | Brandstoffen/energieleverende stoffen | Voedingsstoffen, voornamelijk koolhydraten, vetten en eiwitten, die in het lichaam worden verbrand om energie vrij te maken voor lichaamsfuncties. | | Beschermende stoffen | Voedingsstoffen, zoals vitamines en mineralen, die essentieel zijn voor het goed functioneren van lichaamsprocessen en het voorkomen van ziekten. | | Ballaststoffen (voedingsvezels) | Niet-verteerbare delen van plantaardig voedsel die belangrijk zijn voor de darmwerking en de afvoer van afvalstoffen. | | Verbranding (dissimilatie) | Het proces waarbij brandstoffen in het lichaam worden afgebroken, waarbij energie vrijkomt die nodig is voor lichaamsactiviteiten. | | Assimilatie | Het proces waarbij opgenomen voedingsstoffen worden gebruikt om nieuwe, complexere stoffen op te bouwen in het lichaam, zoals DNA en celmembranen. | | Energiebalans | De verhouding tussen de opgenomen energie uit voeding en het energieverbruik van het lichaam; een negatieve balans leidt tot gewichtsverlies, een positieve tot gewichtstoename. | | Cholesterol | Een vetachtige stof die essentieel is voor lichaamsfuncties, maar in te hoge concentraties in het bloed kan leiden tot gezondheidsproblemen. | | Aderverkalking (arteriosclerose) | Een aandoening waarbij de bloedvaten vernauwen en stijver worden door de afzetting van plaque, wat de bloeddoorstroming belemmert. | | Hoge bloeddruk (hypertensie) | Een chronisch verhoogde bloeddruk die de bloedvaten en organen kan beschadigen. | | Diabetes (suikerziekte) | Een stofwisselingsziekte waarbij het lichaam de bloedsuikerspiegel niet goed kan reguleren, meestal door problemen met de aanmaak of werking van insuline. | | Insuline | Een hormoon, aangemaakt door de alvleesklier, dat helpt bij de opname van glucose uit het bloed door cellen en de opslag ervan in lever en spieren. | | Glucagon | Een hormoon, aangemaakt door de alvleesklier, dat de lever stimuleert om opgeslagen glucose vrij te geven aan het bloed wanneer het bloedsuikergehalte daalt. | | Schijf van vijf | Een voedingsrichtlijn die aangeeft welke voedingsmiddelen in welke mate bijdragen aan een gezonde en gevarieerde voeding. | | Ademhalingsstelsel | Het systeem dat verantwoordelijk is voor de uitwisseling van gassen (zuurstof en koolstofdioxide) tussen het lichaam en de omgeving. | | Longblaasjes | Kleine zakjes in de longen waar de gasuitwisseling tussen lucht en bloed plaatsvindt. | | Tussenribspieren | Spieren tussen de ribben die helpen bij het vergroten en verkleinen van de borstholte tijdens de ademhaling. | | Middenrif | Een koepelvormige spier aan de onderkant van de borstholte die een belangrijke rol speelt bij de ademhaling. | | Bloedvatensysteem | Het netwerk van bloedvaten (slagaders, aders, haarvaten) dat het bloed door het lichaam transporteert. | | Rode bloedcellen | Cellen in het bloed die zuurstof transporteren dankzij hemoglobine. | | Witte bloedcellen | Cellen in het bloed die deel uitmaken van het immuunsysteem en ziekteverwekkers bestrijden. | | Bloedplaatjes | Kleine bloedcomponenten die een rol spelen bij de bloedstolling. | | Hormonen | Chemische boodschappers die door klieren worden geproduceerd en diverse lichaamsprocessen reguleren. | | Slagaders | Bloedvaten die bloed van het hart naar de rest van het lichaam transporteren. | | Aders | Bloedvaten die bloed van de rest van het lichaam terug naar het hart transporteren. | | Haardvaten | Zeer fijne bloedvaatjes waar de uitwisseling van zuurstof, voedingsstoffen en afvalstoffen plaatsvindt tussen bloed en weefsels. | | Dubbele bloedsomloop | Het systeem waarbij bloed twee keer door het hart stroomt: één keer naar de longen en één keer naar de rest van het lichaam. | | Longslagader | De slagader die zuurstofarm bloed van het hart naar de longen transporteert. | | Longader | De ader die zuurstofrijk bloed van de longen terug naar het hart transporteert. | | Aorta (lichaamsslagader) | De grootste slagader die zuurstofrijk bloed van het hart naar de rest van het lichaam transporteert. | | Holle ader | De grootste ader die zuurstofarm bloed van de rest van het lichaam terug naar het hart transporteert. | | Adrenaline | Een hormoon dat wordt aangemaakt in stressvolle situaties en de hartslag, ademhaling en energieniveaus verhoogt om het lichaam voor te bereiden op vechten of vluchten. | | Afweersysteem | Het complexe systeem van cellen, weefsels en organen dat het lichaam beschermt tegen ziekteverwekkers en afwijkingen. | | Ziekteverwekkers (pathogenen) | Micro-organismen zoals bacteriën, virussen, schimmels en parasieten die ziekten kunnen veroorzaken. | | Vaccinatie | Het toedienen van een verzwakte of dode vorm van een ziekteverwekker om het immuunsysteem te stimuleren tot het aanmaken van antistoffen en het ontwikkelen van immuniteit. | | Allergeen | Een stof die bij sommige personen een allergische reactie kan uitlokken. | | Allergische reactie | Een overmatige reactie van het immuunsysteem op een normaal gesproken ongevaarlijke stof (allergeen). | | Fysieke barrière | De eerste verdedigingslinie van het afweersysteem, gevormd door de huid en slijmvliezen, die voorkomt dat ziekteverwekkers het lichaam binnendringen. | | Chemische barrière | Verdedigingsmechanismen die gebruik maken van chemische stoffen, zoals zure secreties, om ziekteverwekkers te bestrijden. | | Antimicrobiële stoffen | Stoffen die schadelijk zijn voor micro-organismen zoals bacteriën en virussen. | | Trilhaartjes | Kleine haarachtige uitsteeksels op celoppervlakken die helpen bij het transporteren van stoffen, zoals slijm in de luchtwegen. | | Algemene afweer | De niet-specifieke afweerreactie van het lichaam, waarbij witte bloedcellen lichaamsvreemde stoffen aanvallen. | | Specifieke afweer | De gerichte afweerreactie van het immuunsysteem tegen specifieke ziekteverwekkers of afwijkende lichaamscellen, waarbij T-cellen en B-cellen een rol spelen. | | T-cellen | Een type witte bloedcel dat direct geïnfecteerde lichaamscellen vernietigt of de immuunrespons reguleert. | | B-cellen | Een type witte bloedcel dat antistoffen produceert om ziekteverwekkers te neutraliseren en te markeren voor vernietiging. | | Antistoffen | Eiwitten die door B-cellen worden geproduceerd om specifieke ziekteverwekkers te herkennen en onschadelijk te maken. | | Immuniteit | De weerstand van het lichaam tegen een specifieke ziekteverwekker, vaak verkregen door eerdere blootstelling of vaccinatie. | | Lymfestelsel | Een netwerk van vaten en organen dat een rol speelt bij de afweer, de vetopname en de afvoer van overtollig weefselvocht. | | Lymfeklieren | Kleine organen in het lymfestelsel die lymfe filteren en een belangrijke rol spelen bij de immuunrespons. | | Ontsteking | Een lokale reactie van het lichaam op beschadiging of infectie, gekenmerkt door roodheid, warmte, zwelling en pijn. | | Pus | Een dikke, gelige vloeistof die bestaat uit dode witte bloedcellen, bacteriën en weefselresten, gevormd op de plek van een infectie. | | Antibiotica | Geneesmiddelen die bacteriële infecties bestrijden door de groei van bacteriën te remmen of ze te doden. | | Koorts | Een verhoging van de lichaamstemperatuur boven de normale waarde, die een teken kan zijn van een infectie en de immuunrespons kan bevorderen. | | Epidemie | Een snelle en wijdverbreide verspreiding van een infectieziekte binnen een bepaalde populatie of regio. | | Eicel | De vrouwelijke voortplantingscel. | | Zaadcel (spermatozoön) | De mannelijke voortplantingscel. | | Ovulatie (eisprong) | Het vrijkomen van een rijpe eicel uit het baarmoeder om te worden bevrucht. | | Placenta (moederkoek) | Een orgaan dat zich tijdens de zwangerschap ontwikkelt en zorgt voor de uitwisseling van voedingsstoffen, zuurstof en afvalstoffen tussen de moeder en de foetus. | | Embryo | Het vroegste stadium van de ontwikkeling van een organisme na de bevruchting. | | Foetus | Het stadium van menselijke ontwikkeling vanaf ongeveer de negende week na de bevruchting tot de geboorte. | | Navelstreng | Een koord dat de foetus verbindt met de placenta en de uitwisseling van voedingsstoffen en afvalstoffen mogelijk maakt. | | SOA (Seksueel Overdraagbare Aandoening) | Infecties die worden overgedragen via seksueel contact. | | Condooms | Barrièremiddelen die worden gebruikt om zwangerschap en de overdracht van SOA's te voorkomen. | | Spiraaltje | Een voorbehoedsmiddel dat in de baarmoeder wordt geplaatst om zwangerschap te voorkomen, meestal door de innesteling van een bevruchte eicel te verhinderen. | | Seksualiteit | Het bredere concept van seksuele gevoelens, relaties, identiteit en gedrag, dat verder gaat dan alleen voortplanting. | | DNA (Deoxyribonucleïnezuur) | De molecuul die genetische informatie bevat en verantwoordelijk is voor erfelijkheid. | | Chromosoom | Een draadvormige structuur in de celkern die DNA bevat en erfelijk materiaal overdraagt. | | Gen | Een segment van DNA dat de code bevat voor een specifieke erfelijke eigenschap. | | Dominant gen | Een gen dat tot uiting komt, zelfs als er slechts één kopie van aanwezig is. | | Recessief gen | Een gen dat alleen tot uiting komt als er twee kopieën van aanwezig zijn. | | Mitose | Een proces van celdeling waarbij twee identieke dochtercellen ontstaan, belangrijk voor groei en herstel. | | Meiose | Een proces van celdeling waarbij geslachtscellen (eicellen en zaadcellen) worden gevormd, met elk de helft van het genetische materiaal van de moedercel. | | Puberteit | De periode van lichamelijke en seksuele rijping waarin het lichaam veranderingen ondergaat om volwassenheid te bereiken. | | Primaire geslachtskenmerken | De uitwendige en inwendige geslachtsorganen die aanwezig zijn vanaf de geboorte. | | Secundaire geslachtskenmerken | Lichamelijke veranderingen die optreden tijdens de puberteit onder invloed van geslachtshormonen, zoals borstontwikkeling bij meisjes en baardgroei bij jongens. | | Geslachtshormonen | Hormonen (zoals testosteron, oestrogeen en progesteron) die de ontwikkeling van de geslachtskenmerken en de reproductieve functies reguleren. | | Testosteron | Het belangrijkste mannelijke geslachtshormoon, verantwoordelijk voor de ontwikkeling van mannelijke secundaire geslachtskenmerken en de productie van zaadcellen. | | Oestrogeen | Een vrouwelijk geslachtshormoon dat de ontwikkeling van vrouwelijke secundaire geslachtskenmerken bevordert en de menstruatiecyclus reguleert. | | Progesteron | Een vrouwelijk geslachtshormoon dat een belangrijke rol speelt bij de zwangerschap door het baarmoederslijmvlies te ondersteunen. | | Erfelijkheid | Het doorgeven van genetische kenmerken van ouders op hun kinderen. | | Eeneiige tweelingen | Tweelingen die ontstaan uit de deling van één bevruchte eicel, waardoor ze genetisch identiek zijn. | | Twee-eiige tweelingen | Tweelingen die ontstaan uit twee afzonderlijke bevruchte eicellen, waardoor ze genetisch verschillend zijn, net als gewone broers en zussen. |